O‘zbekistonning yashil iqtisodiyotga o‘tishi: muammolar va imkoniyatlar
Jahon banki O‘zbekistonning yashil iqtisodiyotga o‘tishdagi muammolar va imkoniyatlarini tahlil qildi. The Diplomat nashri bu hisobotni qayta ko‘rib chiqdi.
O‘zbekiston o‘zining umumiy iqtisodiy rejalashtirishiga barqaror amaliyotni kiritish borasida sezilarli yutuqlarga erishmoqda.
Mamlakat 2016-yilda rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tishni boshladi. U o‘zining iqtisodiy transformatsiyasini yashil yondashuv bilan kuchaytirish zarurligini tan oldi. Hukumat yanada barqaror iqtisodiy modelni yaratish majburiyatini oldi.
Xususan, 2022-yil dekabr oyida imzolangan prezident qarorida bu borada hokimiyat organlari tomonidan amalga oshirilishi lozim bo‘lgan muayyan islohotlar belgilab berilgan.
U 2030-yilgacha yashil iqtisodiyotga o‘tish va yashil o‘sishni ta’minlash bo‘yicha Harakatlar rejasini qabul qildi, u yashil, barqaror va inklyuziv rivojlanishga erishish uchun mavjud ekologik va iqtisodiy muammolarni hal qilishga qaratilgan chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
O‘zbekistonning Iqtisodiy taraqqiyot va qashshoqlikni qisqartirish vazirligi hamda boshqa davlat idoralari bilan hamkorlikda Jahon bankining yaqinda tayyorlangan hisobotida mamlakatning yashil iqtisodiyotga o‘tishdagi muammolari va imkoniyatlari tahlil qilingan.
U eng dolzarb ekologik va boshqa xavflarni aniqlaydi, shuningdek, siyosatga o‘zgartirishlar va harakatlarni tavsiya qiladi. Ulardan ba’zilari energiya samaradorligi bo‘yicha chora-tadbirlar va landshaftlarni tiklash dasturlari kabi bir vaqtning o‘zida iqtisodiyot va atrof-muhitga foyda keltiradi. Ushbu maqola hisobotning ba’zi xulosalarini umumlashtiradi.
O‘zbekiston resurslarni boshqarishni yaxshilashiga to‘g‘ri keladi. Mamlakatning resurs samaradorligi Yevropa Ittifoqi va boshqa yuqori o‘rta daromadli mamlakatlarnikidan ancha past.
O‘zbekistonda suvdan foydalanish, ayniqsa, samarasiz, mamlakatning yalpi ichki mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan energiya sarfi Yevropa va Markaziy Osiyo mintaqasidagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan qariyb uch baravar va qo‘shni Qozog‘istonnikidan ikki baravar yuqori.
Shu bilan birga, shahar va sanoat manbalaridan havoning zarrachalari bilan ifloslanishi shamol tomonidan urilgan qum va buzilgan yerlarning changlari bilan kuchayadi.
Aholining salmoqli qismi muntazam ravishda zararli deb hisoblangan havo sifatiga duchor bo‘ladi.
O‘zining yashil ambitsiyalarini qondirish uchun O‘zbekiston uchta vaqt oralig‘ida: shoshilinch, yaqin va uzoq muddatli davrga bo‘lingan ushbu va boshqa muammolarni hal qilishi kerak.
Mamlakatning qishloq xo‘jaligiga yo‘naltirilgan iqtisodiyoti va aholi zich joylashgan hududlarda havoning bosqichma-bosqich yomonlashishini hisobga olgan holda, uning eng dolzarb yashil ustuvorliklari havo sifatini yaxshilash, yer va suvdan barqaror foydalanish bo‘ladi.
Bunga landshaftni tiklash, suvni samarali boshqarish va havo ifloslanishini kamaytirish choralari orqali erishish mumkin.
Yerdan barqaror foydalanish O‘zbekistonda kengayishi kerak bo‘lgan muhim amaliyotdir. Iqlimga asoslangan qishloq xo‘jaligi amaliyotlari erdan foydalanish barqarorligini yanada oshiradi.
Uzoq muddatda mamlakat qishloq xo‘jaligidan qimmatroq, yaxshi haq to‘lanadigan tarmoqlarga o‘tishni ta‘minlasa yaxshi bo‘lardi. Buning uchun qishloq xo‘jaligi ishchi kuchining bir qismini, xususan, eng zaif ayollar va yoshlarning qayta malakasini oshirish kerak.
Suv narxlarini belgilash va sug‘orish uchun investitsiyalar orqali suvdan foydalanish samaradorligini oshirish eng katta ustuvor vazifa bo‘lishi kerak, suvdan foydalanishning ma’lum chegaralari ushbu yangi ustuvorliklarning bir qismidir.
Kam uglerodli oqilona siyosat O‘zbekistonda kam uglerodli energiya va energiya samaradorligiga o‘tish uchun zarur rag‘batlarni beradi.
Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Jahon bankining uglerod narxini baholash vositasi tahlili shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda uglerod narxi qo‘shimcha fiskal daromad sifatida YIMning 5 foizigacha bo‘lishi mumkin, bu yashil loyihalarni moliyalashtirish yoki uy xo‘jaliklariga iqtisodiy ta’sirni yumshatish uchun ishlatilishi mumkin.
Bundan tashqari, ish o‘rinlarini yaratish va resurslarni qayta joylashtirish strategiyalari yashil o‘tishning ba’zi ijtimoiy xarajatlarini kamaytirishga yordam beradi.
Global yashil o‘tish yangi ish o‘rinlari yaratish va ekologik barqarorlikni ta’minlash uchun katta imkoniyatlar yaratadi va O‘zbekiston bu imkoniyatlardan foydalanish uchun yaxshi mavqega ega.
Ish joylari va atrof-muhit natijalarini optimallashtiradigan sohalar qatoriga sog‘liqni saqlash, ta’lim, moliya va iqlimga mos konchilik kiradi.
Mamlakatdagi eng yirik bandlik sohasi bo‘lgan qishloq xo‘jaligi qimmatroq sanoatga o‘tish va ekotizim xizmatlari yordamida yerdan foydalanishni optimallashtirish orqali yanada ko‘proq yashil ish o‘rinlarini ta’minlash va turmush darajasini yaxshilash salohiyatiga ega.
Bundan tashqari, qayta tiklanadigan energiya manbalari va boshqa innovatsion texnologiyalarga asoslangan, xuddi shunday yashil salohiyatga ega bo‘lgan tarmoqlarning kengroq ro‘yxati qo‘shimcha tahlilga loyiqdir.
Yashil iqtisodiyotga o‘tish muvaffaqiyatini ta’minlash uchun davlat sektori va yashil moliyani jalb qilish juda muhimdir.
Siyosiy chora-tadbirlar yashil sektorda yangi ish o‘rinlarini yaratish orqali ijtimoiy xarajatlarni kamaytirish bilan birga moliyalashtirishdagi bo‘shliqni bartaraf etishi kerak.
Bundan tashqari, siyosat eng ko‘p zarar ko‘rganlarni qayta tayyorlash, qayta joylashtirish va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash imkonini berishi kerak.
Ushbu chora-tadbirlar O'zbekiston hukumati tomonidan Jahon banki ko‘magida ishlab chiqilayotgan Uzoq muddatli dekarbonizatsiya strategiyasining bir qismi bo‘lishi mumkin.
Qiyinchiliklardan imkoniyatlargacha
Dunyo yanada barqaror kelajak sari intilayotgan bir paytda O‘zbekiston global energetika ko‘rsatkichlariga, xususan, yuqori energiya va uglerod intensivligi nuqtai nazaridan javob berishda jiddiy muammolarga duch kelmoqda.
Ushbu shartlar mamlakatni tashqi savdo siyosat oldida zaif holga keltiradi. Biroq O‘zbekiston global yashil o‘tish jarayonini o‘zlashtirib, atrof-muhit va iqlim siyosatini kuchaytirish orqali bu muammoni imkoniyatga aylantirishi mumkin.
Aksariyat mamlakatlar iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashish uchun past uglerodli siyosatni qo‘llayotgani sababli, uglerodni ko‘p iste’mol qiladigan mahsulotlarga global talab o‘rta va uzoq muddatli istiqbolda kamayadi.
Bu O‘zbekistonning ko‘p uglerodli eksportiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi, mamlakat yalpi ichki mahsuloti va farovonligiga ta’sir qilishi mumkin.
Keyinchalik ugleroddan voz kechish ancha qimmatga tushadigan texnologiya va tizimlarga yopishib qolmaslik uchun O‘zbekiston o‘z iqtisodiyotini yashillashtirish jarayonini darhol boshlashi kerak.
Yashil maqsadlarga ustuvorlik berish bozor iqtisodiyotiga kengroq o‘tishda davom etayotgan sa’y-harakatlarning ajralmas qismi bo‘lishi kerak.
Resurs samaradorligini oshirish, yashil bandlik va moliyani rivojlantirish kabi boshqa yashil choralar ham O‘zbekistonga yaqin muddatli foyda keltirishi mumkin.
Biroq mamlakat yashil o‘tishning jamiyatga ta’sirini ham hisobga olishi kerak. Yashil sektorlarni qo‘llab-quvvatlash hamda uglerodni ko‘p talab qiladigan faoliyatdan voz kechish investitsiyalar va ish o‘rinlari yaratish sxemasini o‘zgartirib, g‘oliblar va yutqazuvchilarni yaratadi. Eng ko‘p zarar ko‘rgan kompaniyalarga yordam ko‘rsatish juda muhimdir.
Jahon banki O‘zbekistonning yashil va inklyuziv o‘sishni amalga oshirishga qaratilgan sa’y-harakatlarini qo‘llab-quvvatlashga sodiqdir.
Atrof-muhitni muhofaza qilish siyosati va islohotlarning to‘g‘ri aralashmasini qabul qilish orqali mamlakat yashil, bardoshli va inklyuziv kelajakning mukofotlarini olishi mumkin.
Iqtisodiy o‘sish va rivojlanish uchun ko‘plab imkoniyatlarni taqdim etayotgan global yashil o‘tish davrida O‘zbekiston o‘z kelajagini ta’minlash uchun barqaror siyosatni qabul qilishi kerak.
