Qirolga qarshilik bildirgani uchun ishdan quvilgan, “Nemis tili lug‘ati” asoschilari, ertaklari bilan butun dunyoni zabt etgan aka-uka Grimmlar taqdiri 

Butun dunyo bolalarining sevimli ertakchilariga aylangan bu aka-uka aslida nemis adabiyoti bilan ilmiy maqsadlarda shug‘ullangan. Daryo “100 buyuk inson” loyihasi doirasida mutaxassisligi bo‘yicha yurist va tilshunos bo‘lgan, ertaklardan tashqari nemis xalqi uchun ulkan adabiy meros qoldirgan Yakob va Vilgelm Grimmlarning oxiri “baxtli yakun topmagan” hayot yo‘li haqida hikoya qiladi.

1785-yil 4-yanvar kuni yurist Filipp Vilyelm Grimm va uning rafiqasi Doroti oilasida Yakob dunyoga keladi. Oradan bir yil o‘tgach, 24-fevralda esa uning ukasi Vilgelm tug‘ilgan. Oila Gessen viloyatidagi Xanau shaharchasida yashar, bolalar onasiga uy ishlarida ko‘maklashar va tez-tez beva ammasi Shlemmernikiga borib turardi — aynan u o‘z jiyanlarini yozish va o‘qishga o‘rgatgan edi.

Oradan bir necha yil o‘tgach oila boshlig‘i qo‘shni Shtaynau shahri sudyasi va boshqaruvchisi etib tayinlanadi — u yerda aka-uka Grimmlar bir necha yil istiqomat qilgan. Ularning umri davomida xotirasida tor ko‘chalar, olma daraxtlari o‘sgan sehrli go‘zal bog‘, katta eski qo‘ng‘iroq va yonida sevimli ustozi Sinxon istiqomat qilgan shahar hokimiyatining tosh binosi saqlanib qolgan. Grimmlar oilasida bu vaqtda yana uch o‘g‘il va bir qiz dunyoga kelgan. Ularning barchasi uzoq va baxtli hayot kechirmagan, chunki bu ertak emas, haqiqiy biografiya.

Olti bola yetimga, ayol esa bevaga aylangan vaqtda Yakob 11 yoshda edi. Ko‘p o‘tmay Dorotiga bolalarni parvarishlashda yordam bergan ammasi Shlemmer ham vafot etadi. Ona Grimm qanchalik istamasin, to‘ng‘ich o‘g‘illarini o‘z singlisi yashaydigan Kasselga o‘qishga yuborishga qaror qiladi — ulkan yurak sohibasi bo‘lgan Genrietta hola haqida Yakob qasida ham yozgandi.

Ozodlik nafasidan totgan aka-uka bunday imkoniyatni suiiste’mol qilmasdan barcha darslarga qatnagan, gimnaziyasini boshqalar qatori 7 yilda emas, balki to‘rt yilda tamomlagan. Bo‘sh vaqt paydo bo‘lishi bilan aka-ukalar rassomchilik bilan shug‘ullangan, tengdoshlari bilan sayr qilgan yoki o‘qigan kitoblaridagi qiziqarli voqealarni maxsus daftarlariga qayd etib borgan — “bolalarga xos bo‘lmagan” bunday xobbini aka-ukalar ilmiy faoliyatining boshlanishi deya hisoblash mumkin.

Yurak amri bilan

Gimnaziyani tamomlagan aka-uka otasi kabi yurist bo‘lish maqsadida Marbugsk universitetiga o‘qishga topshiradi. Ammo tez orada Grimmlarni advokatlik karyerasi emas, balki professor Savinyi tomonidan talabalarga o‘tilgan nemis poeziyasi darslari o‘ziga rom etadi. Yakob va Vilgelm uning uyidagi kutubxonasida eski kitoblarni o‘rganishga mukkasidan ketadi. Eng qimmatli topilmalardan biri minnezingerlar qo‘shig‘i to‘plami edi (XII-XIII asrlarda yashagan nemis musiqachi shoirlari). “She’rlar g‘alati, yarmi tushunarsiz nemis tilida edi. Bu kitobni hali o‘nlab marotaba o‘qishimni va u menga doimo kerak bo‘lishini his qildim. Birgina shunday kitobning o‘zi menda eski shoirlarning ijodini originalida o‘qish va ularni tushunishga bo‘lgan ishtiyoqni paydo qilgandi”, — deb yozadi Yakob Grimm.

Aka-uka Grimmlarning keyingi barcha faoliyati nemis adabiyoti bilan bog‘liq edi va ertaklar ular tomonidan bu sohada amalga oshirilgan ulkan ishlarning faqat bir qismidir. Aka-ukalar ko‘plab ilmiy mehnatlarga mualliflik qilgan, masalan, birinchi “Nemis tili lug‘ati”.

1805-yilda Yakob Grimm navbatdagi ilmiy tadqiqoti uchun material to‘plagan ustozi Savinyiga yordam berish uchun Parijga yo‘l oladi. Marburgda qolgan Vilgelm esa akasini rosa sog‘ingan. Uning maktubi aka-uka Grimmlar bir-biriga naqadar bog‘lanib qolganiga isbot bo‘la oladi: “Sen ketganingdan keyin buni ko‘tara olmay yuragim yorilib ketsa kerak, deb o‘ylagandim. Men uchun qanchalik qadrli ekaningni tasavvur ham qila olmaysan. Kechalar uyda o‘tirar ekanman, sen xonaning istalgan burchagida paydo bo‘lib qoladigandek tuyulaveradi…”.

Yosh yigitlar uchun Fransiya poytaxtida qiladigan ishlar bisyor edi, ammo Yakob hech qachon bekorchi o‘y-xayollarga bormagan. U universitetda imtihonni tezroq topshirish va tezroq vataniga qaytib ketishni istardi. Ammo uyda Yakobni harbiy kollegiyadagi zerikarli kotiblik kutar va u ham tez orada qisqartirib yuborilgan edi. Napoleon Kassel shahrini egallaydi va to‘ng‘ich Grimm bosqinchilar bilan muzokaralar o‘tkazish uchun o‘zida kuch topa olmaydi.

Aka-ukalar uchun og‘ir bo‘lgan bu damda yana bir kulfat yopiriladi. “1808-yil 27-may kuni 52 yoshida barchamiz yaxshi ko‘rgan qadrli onamiz vafot etdi”, — deb yozgandi Yakob Grimm. Shu kundan boshlab ro‘zg‘orning barcha yuki uning yelkasiga tushadi va Yakob jon-jahdi bilan ish qidirishga kirishadi. Va nihoyat uning omadi kelib, Kassel qal’asidagi qirollik kutubxonasi boshqaruvchisi lavozimi nasib etgan. Bu vaqtda Vilgelmning sog‘lig‘ida muammolar kuzatila boshlangan: u akasining moddiy va ma’naviy qo‘llab-quvvatlovi ostida Galledagi kurortda uzoq vaqt davolangan.

Oradan bir necha oy o‘tgach aka-uka Grimmlar yana uchrashib, o‘z orzulari — qadimgi german adabiyotini tadqiq etish bilan shug‘ullanishga kirishgan. Yakob qirollik xazinasida ishlagan vaqtida, Vilgelm turli kutubxonalarga borib, keyinchalik o‘zining ilk ilmiy ishlariga asos bo‘lib xizmat qilgan nodir qo‘lyozmalarni to‘playdi. Ularning mehnatini baholash juda qiyin: aka-uka o‘z xalqining nazmiy yodgorliklarini saqlab qolishni muhim deya hisoblagan. Qo‘shiq va she’rlardan tashqari aka-ukalar yuzlab yillar davomida og‘izdan og‘izga o‘tib kelgan ertaklarni to‘plagan. Ularning sa’y-harakatlari bilan hozirda ham butun dunyo bo‘ylab millionlab insonlar nemis xalqi merosini o‘qishi mumkin.

Aka-uka Grimmlarning ertaknamo olami

Aql bovar qilmas sabr-matonat va haqiqiy olimlarga xos bo‘lgan qiziqish aka-uka Grimmlarga ertaklarning birinchi tomini to‘plash imkonini bergan. Bunda Vilgelmning bo‘lajak rafiqasi Dortxen Vildning ham xizmati beqiyos. Qiz Vilgelm bilan uchrashuvlarda bolaligida uyida eshitgan ertaklarni so‘zlab bergan: “Metelitsa xodim”, “Olti oqqush” va hokazo. Savinyi oilasidagi enaga ham ular uchun qimmatbaho ertaklar manbasi bo‘lib xizmat qilgan — ayol bu qadar faxrli olimlarni bolalar uchun mo‘ljallangan bema’ni ertaklar nima uchun qiziqtirishini hech tushuna olmagan.

1812-yilda aka-uka Grimmlarning “Bolalar va oilaviy ertaklar” nomli birinchi kitobi dunyo yuzini ko‘radi — bu hozirgi kunda kutubxonalardan ham topish qiyin bo‘lgan nodir to‘plamga aylangan. Yillar davomida aka-uka ushbu to‘plamini boyitib borgan, bir necha bor qayta nashr ettirgan, xalq tarixini yagona adabiy usulga shakllantirgan. “Biz ertaklarni o‘z holicha shaffof qoldirishga urindik. Biror-bir epizod o‘ylab topilmagan, bo‘rttirilmagan va o‘zgartirilmagan, chunki biz shundoq ham muqobili yo‘q boy ertak sujetlarini to‘ldirishga urinishdan qochdik”, — deb yozgandi aka-ukalar. Shu bilan birga, ular alohida qismlardagi uslub o‘zlariga tegishli ekanini tan olgan.

Ko‘pchilikka ma’lumki, aka-uka Grimmlarning original ertaklarida ko‘plab shafqatsiz va qo‘rqinchli sahnalar mavjud. Keyinchalik sohibjamol Rapunselning homilador bo‘lgani olib tashlangan, “Oppog‘oy”da esa jodugar qizigan temir boshmoqlarda o‘lguniga qadar raqsga tushgani keltirilmagan.

Aka-uka Grimmlarning eslatmalari, sharhlari va qo‘shimchalari bilan yozilgan ushbu kitobning o‘n olti mualliflik nusxasi UNESCO tomonidan insoniyatning hujjatli merosi deb eʼlon qilingan. Grimmlarning boshqa yo‘nalishda yozgan birorta kitobi, nemis xalqlari yodgorliklari, 16 tomdan iborat nemis tili lug‘ati ham mashhurlikda ularning ertaklariga yaqinlasha olmaydi.

Buning ajablanarli joyi ham yo‘q: nemis tilida yozilgan biror kitob bu qadar ko‘p tilga tarjima qilinmagan — 160 ta! “Bremenlik musiqachilar”, “Bo‘ri va yetti echki”, “Shirin bo‘tqa”, “Genzel va Gretel”, “Baliqchi va uning xotini haqida ertak”, “Zolushka” kabi ertaklari butun dunyo bolajonlari tomonidan sevib tinglanadi.

Ayrim ertaklarning nafaqat og‘zaki, balki adabiy manbalari ham mavjud. Masalan, “Jasur tikuvchi” haqidagi ertak birinchi marta XVI asr o‘rtalarida tarqatilgan, uzun oltinsoch Rapunsel esa Fridrix Shulsning 1790-yilda chop etilgan romanlaridan birining qahramonidir. Ammo ikkala muallif ham allaqachon unutib yuborilgan, biroq aka-uka Grimmlarning qahramonlari tarixda muhrlandi.

Bir tomchi suvdek

Aka-uka Grimmlar uzoq yillar davomida o‘zining ilmiy faoliyatini katta ishtiyoq bilan davom ettirgan. Achchiq tajribadan saboq olgan holda, ular tashqi sharoitlarga unchalik ahamiyat bermaslikka harakat qilgan. “Biz sarson-sargardon bo‘lib, birin-ketin yomg‘ir, bo‘ron, quyoshli kunlarni boshdan kechirdik, tog‘larni bulutlar qoplaganida ham uning ortida quyosh charaqlab turganiga ishonchimiz komil edi; uning qachon otishi esa Xudoning qo‘lida. Va biz o‘zimiznikidan-da yaxshiroq ish yo‘qligiga ishongan holda mehnat qilishni davom etdik”, — deb yozgandi Vilgelm 1813-yilda o‘z do‘stiga.

Bugungi kunda aka-uka Grimmlarning fanga qo‘shgan haqiqiy hissasini mutaxassislar biladi. Faqatgina ular birgalikda butun tilshunoslar universitetidan ko‘ra foydaliroq bo‘lgan aka-ukalarning ish samaradorligini baholay oladi. 1819-yilda to‘rt tomli “Nemis grammatikasi”ning birinchi qismi nashrdan chiqqan va ilm-fan hamjamiyatida inqilobni yuzaga keltirgan. Yakob Grimmning ulkan mehnati 20 yildan ortiq vaqt davomida yaratilgan — aynan u keyingi german tillari tadqiqotlariga asos bo‘lib xizmat qilgan.

1830-yilda aka-uka birgalikda Gettingenga ko‘chib o‘tib, kutubxonada ishlagan va universitetda dars bergan. 1837-yilda aka-aka Grimmlar yangi qirol Ernst Avgust tashabbus ko‘rsatgan konstitutsiyani bekor qilish bo‘yicha norozilik bildirgan professorlar — “Gettingen yettiligi” tarkibiga kirgan. Ushbu mojaro ortidan Yakob ishdan bo‘shatilgan va Gettingendan quvilgan, aka-uka yana o‘z uyiga, Kasselga qaytgan, ko‘p o‘tmay Berlinga ko‘chib o‘tib, umrining oxirigacha shu yerda “Nemis tili lug‘ati” ustida ishlab, hayot kechirgan.

1859-yil 16-dekabr kuni Vilgelm vafot etadi. Yakob esa ukasining bevasi va farzandlari bilan bir kvartirada yashab, ishlashni davom ettirgan. To‘ng‘ich aka ukasidan to‘rt yil uzoq umr ko‘rgan va 1863-yilning yozida vafot etgan, o‘limi olidan u Vilgelmning suratini oxirgi marotaba ko‘rishni istagan. Mashhur ertakchilar Berlindagi avliyo Matfey qabristoniga yonma-yon dafn etilgan.