Isyonkor yigitdan millat otasigacha. Hindiston mustaqilligi kurashchisi Maxatma Gandining “tuz yurishi” va unga uyushtirilgan suiqasd

Bundan 75 yil oldin, 1948-yil 30-yanvar kuni Nyu-Dehlida hind siyosatchisi, faylasuf va jamoat arbobi Maxatma Gandi o‘ldirilgan edi. U o‘zining navbatdagi chiqishi davomida millat otasining ideologiyasiga qo‘shilmaydigan fanatik Natxuram Godze tomonidan otib ketilgan. Maxatma Gandi mamlakat aholisining xotirasida Hindistonni Britaniya imperiyasi mustamlakasidan ozod etgan kurashchi sifatida qolgan. Uning g‘oyaviy falsafalari asosini fuqarolik huquq va erkinliklari uchun kuch bilan kurashmaslik tashkil etardi. 1930-yilda TIME jurnali Hindiston mustaqilligi uchun harakat yetakchisini “Yil odami” deb topgan, BBC bo‘lsa — xalqaro tinchlik va ezgulik ramzi deya e’tirof etgandi. “Daryo” ”100 buyuk inson” loyihasi doirasida Maxatma Gandi nima uchun kurashgani, kimdan ta’lim olgani va o‘zidan nimalarni me’ros qoldirgani haqida hikoya qiladi.

Moxandas Karamchand Gandi 1869-yil 2-oktabr kuni Hindiston shimoli-g‘arbidagi Porbandar shahrida dunyoga kelgan. Uning oilasi savdogarlarning banya kastasidan edi, otasi shu nomdagi knyazlikda vazir lavozimida faoliyat yuritgan. Bolaning dunyoqarashiga dinga juda qattiq berilgan onasi katta ta’sir ko‘rsatadi. Moxandas butun bolaligini ibodatxonalarga borish va diniy marosimlarda qatnashish, go‘sht yemaslik bilan o‘tkazdi.

Biroq o‘smirlik yoshida Gandi qat’iy qoidalardan biroz chekindi va vegetarianlik qoidalarini buzishni boshladi. “Inglizlar go‘sht yeydi, shu boisdan bizni boshqarishga qodir”, — deya hisoblaydi u. Bu vaqtda Hindiston Britaniya imperiyasining koloniyasi edi.

Hindiston mustaqilligi kurashchisi bo‘lgan yosh Gandi inglizlarga havas qilardi. 1888-yilda u Londonga yo‘l olib, yurisprudensiyani o‘rgandi va inglizlarga xos moda hamda xulq-atvorda yurishni boshladi: yevropacha kostyum va galstuk taqqan, raqsdan dars olgan, faqat birinchi klassda yurdi. Shu bilan birga, Moxandas ta’lim olishga jiddiy e’tibor qaratadi va mustaqil o‘qishga ko‘p vaqt ajratardi.

Aynan inglizlar Moxandas Gandini keyinchalik o‘zining falsafiy ta’limoti asosiga aylangan “Bxagavadgita” — hind falsafasidagi muhim yo‘nalish bilan tanishtirgan. Avvaliga u ingliz tilida “Xudo qo‘shig‘i” va boshqa diniy adabiyotlarni o‘qishga kirishdi. Yigitcha Hindistondan uzoqda o‘z yurtining dini va falsafasiga katta hurmat hamda qiziqish his qila boshlagandi.

Shu bilan birga, Britaniya hayotiga sho‘ng‘ishi bilan uning ko‘z o‘ngida Birlashgan Qirollik jozibasi yo‘qola boshlaydi. “Samoviy” inglizlar uning uchun o‘ziga xos kamchilik va zaiflikka ega oddiy insonlarga aylandi. Shuningdek, Gandi inglizlarning o‘rtacha daromadi hindlarnikidan o‘n barobar yuqoriligini tushunib yetadi. U bunda mustamlakachilik boshqaruv tizimiga asoslangan adolatsizlikni ko‘rardi.

Dastlabki qadamlar

1891-yilda Gandi Hindistonga qaytib keladi. Avvaliga u advokat sifatida karyera qilishga intiladi, biroq bu borada muvaffaqiyatga erisha olmadi. Ikki yildan keyin unga mutaxassisligi bo‘yicha Janubiy Afrikada ishlash taklif etiladi va Moxandas umrining keyingi 20 yilini boshqa qit’ada o‘tkazadi.

Katta qismi Britaniya imperiyasi nazorati ostida bo‘lgan Janubiy Afrikada aparteid siyosati (irqiy ayirmachilik) amalda edi. Shu boisdan ham qit’ada yashovchi yevropaliklar tub afrikaliklarga nisbatan keng imkoniyatlarga ega bo‘lgan.

Afrikaga yetib kelishi bilan Gandi tengsizlik va irqiy ayirmachilikka duch keldi, chunki hindlar ham qora tanlilar safiga kiritilar edi. Xususan, poyezddayoq undan birinchi klass vagondan chiqib ketishni so‘rashgan. Moxandas o‘z xohishi bilan ketishdan bosh tortadi va yo‘lovchilar politsiyani chaqirib, uni kuch yordamida vagondan chiqarib tashlaydi.

Aparteid adolatsizligini kuzatar ekan Gandining Britaniya imperiyasi borasidagi hafsalasi yanada pir bo‘ldi va zulm hamda qora tanlilar  huquqlarini poymol etishga qarshi to‘laqonli kurash boshladi.

U G‘arb burjua jamiyatini tanqid qiluvchi faylasuflarning ishlaridan ilhomlanib ideal davlat tuzilishi borasida o‘z qarashlarini shakllantirdi. Ushbu g‘oya barcha fuqarolarning teng huquqliligi, zo‘ravonlikdan voz kechish, oddiy qo‘l mehnati va pok fikrlar bilan yashashni afzal ko‘rish g‘oyasiga asoslangan edi.

“Agarda biz haqiqiy demokratiya ruhini hosil qilishni istasak, sabrsiz bo‘lishga haqimiz yo‘q”, — degandi Gandi.

Rus yozuvchisi Lev Tolstoy asarlarini o‘rganish ham Gandining qarashlariga katta ta’sir ko‘rsatgan. “Tolstoyning ‘Xudoning shohligi ichimizda’ kitobi meni tom ma’noda qamrab oldi. U qalbimda o‘chmas iz qoldirdi. Bu kitobning mustaqil fikrlashi, chuqur axloqi va haqqoniyligidan oldin qolgan barcha kitoblar qiziq emasdek tuyulardi”, — deya eslaydi u. Gandi va Tolstoy hatto bir necha bor maktub yozishib, adolatsizlik, ozodlik qiymati va teng huquqlilik haqida fikrlashadi.

Bu vaqt Janubiy Afrikada hind diasporasi keng tarqalgan. Gandi ularning vakillari bilan birgalikda Hindiston kongressi — irqchilik va segregatsiya bilan kurashuvchi jamoatchilik ittifoqiga asos soldi. Shuningdek, u Indian Opinion (“Hind fikri”) haftalik gazetasini chop etishni boshlaydi, unda kamsituvchi qonunlarga tinch yo‘l bilan qarshilik ko‘rsatish g‘oyalari ilgari surildi. Bir necha yil ichida u hindlarni muhim siyosiy kuchga aylantiradi va natijada hukumat ularning fikrini inobatga olishga majbur bo‘la boshladi.

“Indian Opinion jurnalingizni oldim va uy yerda yozilayotganlar mening qarashlarimga zid emasligidan xursand bo‘ldim...”, — deya javob qaytargandi Tolstoy.

Marsh va tinchlik namoyishlarini tashkillashtirgani uchun Gandi bir necha bor hibsga olingan. Biroq u nafaqat Janubiy Afrikada, balki Buyuk Britaniyada ham juda tez mashhurlikka erishdi, shu tufayli politsiya jamoatchilik ko‘tarilib ketishidan qo‘rqib, Gandini qo‘yib yuborishga majbur bo‘lardi.

Natijada Gandi irqchilikka oid qator qonunlarning bekor qilinishiga erishdi. Uning sa’y-harakatlari bilan metropoliya kelib chiqishi hind bo‘lgan fuqarolar uchun solingan soliqni yiliga 25 funt sterlingdan 3 funtga tushiradi, keyinroq esa butunlay bekor qiladi.

Janubiy Afrikada irqchilik va diskrimiatsiyaga qarshi kurashdagi muvaffaqiyat Gandini o‘z ishini ona vatani Hindistonda ham davom ettirishga unday boshladi. U zo‘ravonlik, shafqatsizlik va adolatsizlik — Britaniya mustamlakachilari tomonidan hosil qilingan “qadriyatlar” ekaniga ishonardi.

“Hindiston yaratgan sivilizatsiya dunyoda yutqazib qo‘ymasligiga ishonaman. Ajdodlarimiz tomonidan sochilgan urug‘ga hech narsa bas kela olmaydi. Rim yo‘qolib ketdi, Gretsiya ham: fir’avnlar qudrati yakson etildi; Yaponiya G‘arbga moslashmoqda; Xitoy haqida biror narsa deb bo‘lmaydi. Ammo Hindiston baribir o‘z zamirida kuchli”, — Maxatma Gandi.

Moxandasdan Maxatmaga

1915-yilda Gandi Hindistonga qaytib keldi. U endilikda vatanini tark etgan vaqtdagi kabi yosh olifta emas edi, an’anaviy kiyim — dxoti va sallada yurardi. Siyosatchi Hindiston milliy kongressi — milliy-ozodlik harakatining barcha tarafdorlarini birlashtiruvchi partiyaga qo‘shildi. Qaytishining asosiy maqsadi Hindistonni mustamlakachilardan ozod etish edi. Ma’lumotlarga ko‘ra, aynan o‘sha yilda adabiyot bo‘yicha Nobel mukofoti laureati, hind yozuvchisi Robindranat Tagor ilk bor Gandini “Maxatma” (“buyuk qalb egasi”) deb atagan. U tarixda shu ism bilan qolib ketdi.

Gandi o‘z falsafasini “satyagraxa” deya atadi, u sanskritchadan “haqiqat qat’iyatda” ma’nosida tarjima qilinadi. Uning asosini uchta tamoyil tashkil etgan: fuqarolik itoatsizligi, Britaniya hukumati bilan hamkorlik qilmaslik va zo‘ravonlikdan voz kechish.

Gandi hatto dushmanlarga nisbatan ham zo‘ravonlikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi deb hisoblardi. Uning fikricha, har qanday norozilik harakatlari tinch o‘tishi va hech kimga azob keltirmasligi kerak. Itoatsizlik borasida esa u adolatsiz qonunlarning amalga oshirilishiga yo‘l qo‘ymaslik va uning uchun javobgarlikni bo‘yniga olishga tayyorlikni tushundi.

“Men zo‘ravonlikka qarshiman. Chunki yomonlik yaxshilik qilganday tuyulsada, biroz vaqtgina yaxshilik qiladi. Va yovuzlik abadiy qoladi”, — deydi Gandi.

Mustaqillik yo‘li

1919-yil martda Hindistonning mustamlaka ma’muriyati “Rouletta qonuni”ni qabul qildi, u hindlarning faol noroziliklarni boshlab yuborishiga sabab bo‘ldi. Yangi qonunchilik mahalliy hukumatga ekstremizm va imperiyaga sodiqlikda gumon qilingan fuqarolarni qidirib topish hamda qo‘lga olishda keng huquqlarni berardi. Hukumat tom ma’noda odamlarni sud va tergovsiz qamoqqa tiqib qo‘yish vakolatiga ega bo‘ldi. Bunga javoban Gandi o‘zining barcha tarafdorlarini umummilliy satyagaraxga — zo‘ravonliksiz itoatsizlik harakatlariga chaqirdi.

O‘sha yilning aprelida Amritsar shahri aholisi mahalliy amaldorga o‘z talablarini bildirib, siyosiy mahbuslarni ozod etishni talab qildi. 15 mingdan ortiq namoyishchi shahar ko‘chalariga chiqdi. Bunga javoban 50 nafar Britaniya gvardiyasi askarlari to‘planganlarga qarata o‘t ochadi. Amritsarda yuz bergan to‘qnashuv oqibatida yuzlab insonlar, asosan, ayollar va bolalar halok bo‘lgan.

Shundan keyin Gandi metropoliya hukumatini ag‘darish bo‘yicha keskin kurashga kirishishga qaror qildi. “Dunyoni qanday ko‘rishni istasak, o‘zimiz ham o‘sha o‘zgarishlarga aylanishimiz kerak”, — deya ta’kidlaydi Maxatma Gandi.

1920-yilda Maxatma fuqarolarni yana umummilliy satyagraxga chaqirib, Britaniya hukumatining tekstil sanoatiga boykot e’lon qildi. U vaqtlarda Hindiston plantatsiyalaridagi butun paxta orolga yuborilgan, undan mato ishlab chiqarilib, hindlarga qimmat narxlarda sotilgan. Qo‘lbola charx ushbu namoyishning ramziga aylangan. Gandining chaqiriqlari ortidan minglab hindlar matolarni uyida ishlab chiqarib, ularni mahalliy bozorlarda sotishga kirishdi. Mazkur voqeadan keyin Maxatma ikki yilga qamaladi.

Gandi va uning tarafdorlari yana bir mashhur aksiyasi — “Tuz yurishi”ni amalga oshirdi. 1930-yil 30-yanvarda Gandi “Yosh Hindiston” nashrida Hindiston vitse-qiroli Eduard Vud Irvinga murojaat yo‘llaydi va o‘zi maqsad qilib qo‘ygan satyagraxa harakatidan voz kechishini ma’lum qiladi. Bu ultimatum orqali Gandi ingliz hukumatidan yer soliqlari miqdorini kamaytirish, tuzga bo‘lgan monopoliyani bekor qilish, harbiy va ma’muriy xarajatlarni qisqartirish, hibsxonalardan siyosiy asosda qamalganlarni ozod etish talabini qo‘yadi. Ammo ingliz hukumati bu ultimatumni jidday qabul qilmaydi va “qo‘lingdan kelganini qil”, qabilida ish ko‘radi.

Mashhur “tuz yurishi” 1930-yilning 12-mart sanasida Gandi va uning 79 nafar izdoshi boshchiligida Hindistonning Gujarot viloyatidagi Ahmadobod shahrida boshlandi. Tashabbus orqali namoyishchilar 400 kilometrlik masofani bosib o‘tib, Hind ummoni sohillariga chiqishi va u yerda namoyishkorona ravishda sho‘r suvni qaynatib tuz olishi kerak edi.

“Tuz yurishi” tarafdorlari har bir qishloq va shaharda to‘xtab, ularning safiga qo‘shilishni taklif qilar, bu esa Hindistonning ozod bo‘lishiga yordam beradi deb nutq so‘zlar edi. Yurishga qo‘shilgan tarafdorlar soni keskin ko‘payar, barchaning umidi ozod Hindistonni ko‘rish edi. Natijada harakat favqulodda ommaviy tus olib ketadi. Ingliz hukumati esa harakatni bostirish maqsadida keskin choralar ko‘rishga ham ulguradi.

“Tuz yurishi”ni muttasil yoritib borgan Britaniya matbuoti ham vaziyatning ommaviylashuviga hissa qo‘shadi. 6-aprel sanasida Arabiston dengizi sohillaridagi Dandi shaharchasida “tuz qaynatish” marosimi o‘tkaziladi va shu kuni milliy bo‘ysunmaslik va itoat qilmaslik kuni sifatida e’lon qilinadi. Hindistondagi yirik shaharlarda ommaviy namoyishlar o‘tkazilgan, ingliz ma’muriyatida ishlaydigan hindlar inglizlarga ishlashdan bosh tortib, iste’foga chiqqan.

Gandi, shuningdek, musulmon va hindlarning mamlakat hududida tinch yashashi uchun ham kurashdi. 1931-yilda u Londonga Hindistonga mustaqillik berish imkoniyatini muhokama qilish uchun boradi. Biroq muzokaralar barbod bo‘ladi.

Kurash natijalari

Ikkinchi jahon urushi davrida ham Maxatma Gandi Hindiston mustaqilligi uchun kurashlarni davom ettirdi: u fashistlarning harakatlarini ommaviy qoraladi, biroq hindlarni britan harbiylari bilan hamkorlik qilmaslikka chaqirdi. 1938-yilda u natsistlar yetakchisi Adolf Gitlerga maktub yozgan. Xat 1939-yilning iyunida, natsistlar Chexoslovakiyani egallaganida, ammo Ikkinchi jahon urushi boshlanishidan bir necha oy oldin yozilgan.

Tez orada jahon urushini boshlaydigan odamga Gandi “do‘stim” deb murojaat qilgan. Maktub javobsiz qoldirilgan va hind qarshiligi yetakchisi 1940-yilda yana bir xatni yozgan.

“Mening dushmanlarim yo‘q. Oxirgi 33 yil davomida mening hayotim, ishim irqi, rangi va e’tiqodidan qat’i nazar, barcha odamlarga do‘stona munosabatda bo‘lish orqali butun insoniyat do‘stligini ta’minlashdan iborat bo‘ldi. Sizning jasurligingizga, o‘z xalqingizga sadoqatingizga shubha qilmaymiz, shuningdek, raqiblaringiz sizni maxluq kabi tasvirlashlariga ham ishonmaymiz”, — degan Gandi.

1942-yilda Maxatma Gandi yana bir bor britan qo‘shinlaridan Hindistonni tark etishni talab qildi, natijada u rafiqasi va bir necha tarafdori bilan qamoqqa tashlandi. Ammo urush metropoliyani ancha kuchsizlantirib qo‘ygandi. 1947-yilda qator urunishlarga qaramay, Britaniya kuchlari Hindistondan butunlay chiqib ketadi. Gandining ozodlik harakati ushbu qarorda muhim rol o‘ynagan edi.

Gandiga suiqasd

Ikkinchi jahon urushi yakunlanganidan so‘ng Hindiston mustaqilligi hal qilingan bo‘lsa-da, Hindistonni yaxlit mamlakat sifatida tasavvur qilib bo‘lmasdi. Musulmon jamoasi Hindiston Milliy Kongressi bilan umumiy til topisha olmas, Gandi esa hind—musulmon jamoasini yarashitirishga qodir emasdi. Gandining o‘zi esa yangi Hindistonda siyosiy biror bir mansabga ega bo‘lish taklifini rad etadi. Natijada, Hindistonning yangi hukumatini Javoharlal Neru, musulmon Pokistonda esa Muhammad Ali Jinna boshqaruvni o‘z qo‘liga oladi. Gandi mamlakatni bunday tarzda bo‘linishiga qarshi bo‘lsada, amalda ularni birlashtirishga kuch bilan harakat qilishni yoqlamasdi.

Mahatma Gandi Kalkuttadan Dehliga qarab yo‘l oladi. Gandining Kalkuttadan ketishi bilan Hindistonning yirik shaharlaridan biri sanaladigan shaharda katta milliy inqiroz boshlanadi. Kalkutta hind tarixidagi eng mash’um qatliomning o‘chog‘iga aylanadi. Bu hindlarning musulmonlarga, musulmonlarning hindlarga qarshi kurashining avj nuqtasi edi. Bir tarafdan mutaassib hind dindorlari, boshqa tarafdan musumonlar va boshqa tarafdan har ikki guruhning kurashidan manfaatdor bo‘lgan siyosatdonlar bir-birlarini yo‘q qilishga, o‘zaro qatag‘on uyutirishga qasd qilgandi.

Gandi yolg‘iz, tushkunlikka berilgan, xavotir kayfiyatda Bengaliyaga safar qilishni rejalashtiradi. Uning yaqinlari Gandini Bengaliyaga safarini qoldirishga ishontirishga urinsa-da, ko‘p yillik qamoq, keksalik, kasallik alomatlari Gandini qabrga tortib turganiga qaramay, o‘z safarini qoldirishni istamaydi. 50 yil hindlar uchun kurashgan Gandi 77 yoshida Bengaliyaga safar qiladi.

Bu paytda Neru va Patel o‘rtasidagi nizo ommaviy axborot vositalarida tarqalgandi. Gandi ikki siyosiy raqobatchini yarashtirish maqsadida kechki ovqatga Patelni taklif qiladi. Maqsad Patelga nasihat qilish orqali vaziyatni keskinlashtirishga yo‘l qo‘ymaslik edi. Ibodat bilan band bo‘lgan Gandi Patel bilan uchrashuvga 15 daqiqa kechga qoladi, deb eslaydi Gandining shaxsiy kotibi. Tumonat odam esa Gandini kutib olishga chog‘langandi. Qotil Natxuram Godze ham ana shu olomon ichida edi. Godze cho‘ntagidan to‘pponchani olib Gandiga qarata uch marta o‘q uzadi.