Roman ham, qissa ham bo‘lmagan “Urush va tinchlik”, qimiz orqali topilgan shifo. Poyabzallarni xushlamagan graf Tolstoy shaxsiyati

Lev Tolstoy — dunyodagi eng mashhur yozuvchi va faylasuflardan biri hisoblanadi. Uning qarashlari va e’tiqodi o‘ziga xos “Tolstoyizm” nomli diniy-falsafiy oqim asosini tashkil etgan. Yozuvchining adabiy merosi 90 tomda jamlangan badiiy va publitsistik asarlar, kundalik qaydlar va maktublardan iborat. “Daryo” “100 buyuk inson” loyihasi doirasida bir necha bor Nobel mukofotini rad etgan grafning noodatiy hayot tarzi haqida hikoya qiladi.

Lev Nikolayevich Tolstoy 1828-yil 9-sentabr kuni Tula guberniyasiga qarashli Yasnaya Polyana qishlog‘ida tavallud topdi. Bo‘lajak daho eski dvoryanlar oilasida to‘rtinchi farzand edi. Ko‘p o‘tmay muhtasham xonadonda og’ir yo‘qotishlar yuz bera boshladi. Ikkiga kirar-kirmas onasidan, to‘qqiz yoshida esa otasidan ayrilgan bolakay og‘a-inilari bilan xolasi Aleksandra Osten-Saken qaramog‘ida qoldi. 1841-yilda Aleksandra vafot etdi. Tolstoylar esa Qozondagi boshqa xolasi – Pelageya Yushkovaning oldiga ko‘chib o‘tdi. Uch yildan so‘ng Lev Tolstoy Qozon universitetining arab-turk va huquqshunoslik fakultetiga o‘qishga kirdi. Biroq u o‘qishni jinidan battar yomon ko‘rar edi: imtihonlarni rasmiyatchilik, ko‘zbo‘yamachilik, universitet professorlarini esa chuqur bilimga ega emas deb hisoblardi. Tolstoy hatto ilmiy daraja olishga ham qiziqmadi.

1847-yilning aprelida Lev Tolstoyning talabalik hayoti yakunlandi. Yasnaya Polyanadagi yerni o‘ziga meros qilib olgach, diplomni ham olmasdan o‘zining sevimli qishlog‘iga jo‘nab ketdi. 1851-yil aprelda Lev Nikolayevichning akasi — armiya zobiti Nikolay Nikolayevich qishloqqa qaytib, hayotidan bir qadar zerikkan ukasini Kavkazga borishga ko‘ndirdi. Shunday qilib Tolstoy Terek daryosi bo‘yidagi stansiyada uch yil xizmat qildi. U ba’zida ov qildi, ba’zida esa karta o‘ynadi. Vaqti-vaqti bilan dushman hududiga bostirib kirish harakatlarida ham qatnashdi. Yosh grafga bunday yolg‘izlik hamda bir xil kechadigan hayot tarzi ma’qul tushdi. Aynan Kavkazda “Bolalik” asari dunyoga keldi. Yozuvchimiz bu asar ustida ishlayotganda umrining oxirigacha o‘zi uchun ulkan ahamiyatga ega bo‘lgan bitmas-tuganmas ilhom manbaini topdi: o‘zining rang-barang xotiralari va kechinmalaridan mohirona foydalanish uslubi.

“Yo yozaman, yo yoqib yuboraman…”

1852-yilning iyulida asari qo‘lyozmasini “Sovremennik” jurnaliga yuborib, unga kichkina bir xat ham ilova qildi: “...Qaroringizni sabrsizlik bilan kutaman. U sevimli mashg‘ulotimni davom ettirishga yoki aksincha, boshlagan hamma narsamni yoqib yuborishga undagay”. Yosh adibning ijodi muharrir Nikolay Nekrasovga ma’qul keldi va ko‘p o‘tmay jurnalda “Bolalik”ka alohida sahifa ajratildi. Ilk muvaffaqiyatdan ruhlangan muallif “Bolalik”ni davom ettirishga ahd qildi. Shunday qilib oradan ikki yil o‘tgach “O‘smirlik” asari yaratildi.

O‘sha yilning oxirida Lev Tolstoy jangovar harakatlar markazi bo‘lgan Sevastopolga keldi. Eng og‘ir sharoitda u “Dekabr oyida Sevastopol” hikoyasini bitirdi. Bir yildan keyin Sevastopol xarobazorlaridan muhtasham Peterburgga yo‘l oldi. “Sevastopol hikoyalari” turkumidagi hikoyalarning qolgan qismi ayni shu yerda yozildi. 

1857-yilda esa chet el safariga jo‘nadi. Fransiya, Italiya, Germaniya, Shveysariya kabi davlatlarga tashrif buyurdi: mashhur rassomlar bilan uchrashdi, Yevropa ko‘chalarida odamlar qanday hayot kechirishini kuzatdi. Afsuski, sayohat nihoyatda o‘jar yozuvchimizni ilhomlantira olmadi. U o‘zining hafsalasi pir bo‘lganini “Lyutsern” hikoyasida aks ettirdi.

“Men uni uchratdim!”

1857-yil yozda Tolstoy Yasnaya Polyanaga qaytib keldi. Bu yerda hali to‘liq bitmagan “Kazaklar” qissasi ustida ter to‘kdi, boshqa ko‘plab asarlarining g‘oyasini pishitdi, biroq uning ijodida baribir kemtiklik bor edi. U o‘zining kundaliklarida o‘sha paytlardagi norozi kayfiyatini ro‘y-rost ochiqladi: “Beqarorlik, bekorchilik, tushkunlik, o‘lim to‘g‘risidagi o‘ylovlar. Men bundan qutulmasam bo‘lmaydi. Faqat bitta chora bor. Ishlash uchun o‘zimda mustahkam iroda topishim kerak!”

Vanihoyat besh yildan keyin Tolstoy tang vaziyatdan chiqish eshigini topdi: “Men qishloqdan yozyapman, yozyapman va yuqori qavatdagi akasi bilan gaplashayotgan, men dunyodagi hamma narsadan ko‘proq sevadigan qizning ovozini eshityapman. Men 34 yoshga kirib, bu qadar sevish va baxtli bo‘lish mumkinligini bilmagan edim!”

Bu qo‘ng‘iroq ovoz egasi moskvalik shifokor qizi — 18 yoshli Sofiya Bers edi. Yozuvchi u bilan 48 yil yashadi. Turmushlari davomida 13 farzand ko‘rishdi. Sofiya Lev Tolstoyning kotibasi, nusxa ko‘chiruvchisi va ba’zida norasmiy muharriri ham bo‘lib ishladi.

“Mazkur asar roman ham, qissa ham emas…”

Ushbu ruhiy muvozanat davrida Lev Tolstoy “Urush va tinchlik” roman-epopeyasini yozishga kirishdi.

Hajman ulkan, mazmunan serqirra ushbu asarga munosib nom topish ustida adib uzoq vaqt o‘yladi. Ijod jarayonida “Uch kemtik”, “1805-yil”, “Yakuni xayrli ishlarning barchasi yaxshi” degan nomlardan foydalangani turli manbalarda qayd etilgan. Oxiri yozuvchi “Urush va tinchlik” degan yakuniy to‘xtamga keldi.

Asarning bunday nomlanishida Lev Tolstoy fransiyalik siyosatchi, iqtisodchi, publitsist va sotsiolog Pyer-Jozef Prudonning 1861-yilda yozilgan va rus tilidagi tarjimasi Rossiyada bir necha yildan keyin nashr etilgan “Urush va tinchlik” (La Guerre et la Paix) falsafiy yo‘nalishdagi traktatidan ta’sirlangan bo‘lishi mumkin. Tolstoy 1860—1861-yillarda Yevropa bo‘ylab amalga oshirgan sayohatida Prudon bilan shaxsan tanishadi. Taxmin qilish mumkin, ulug‘ rus adibi fransuz do‘stining ijodiga befarq bo‘lmagan. Bundan tashqari, o‘sha paytlar rus jamiyatida fransuz tilining mavqei ustuvor bo‘lgani hamda Tolstoyning aksariyat asarlarida fransuz tilidagi jumlalar, iqtibos va kesatiqlar ko‘p bor ishlatilgani ham yuqoridagi fikrni tasdiqlaydi.

XIX asrda jahon adabiyoti uchun mutlaqo yangi hodisa hisoblangan, maftunkor uslubdagi asarning janri borasidagi fikrlarini Tolstoy 1865-yil 3-yanvarda  “Russkiy vestnik” jurnali noshiri M.N. Katkovga yo‘llagan maktubida keltirib o‘tadi: “Mazkur asar roman ham, qissa ham emas, unda yechilishi bilanoq intihosi ko‘rinib qoladigan va qiziqishni so‘ndiradigan bironta sirli tugun ham yo‘q. Bularni sizga yozayotganimning boisi, mundarijada ham, bo‘lajak e’lonlarda ham mening asarimni roman, deb atamang. Bu men uchun juda muhim bo‘lgani uchun sizdan shuni chuqur iltimos qilyapman”.

“Urush va tinchlik” asarida Fransiya imperatori Napoleon Bonapartning 1805—1807 hamda 1812—1814-yillardagi harbiy yurishlari, shu jumladan, Fransiya—Rossiya urushi voqealari tarixi mukammal yoritilgan. Adib o‘z asarida 500 dan ortiq badiiy qahramonlardan foydalangan. Ularning ba’zilari tarixiy shaxslar, ba’zilari prototip, ba’zilari esa to‘qima obrazlardir.

“Mening Annam!”

1870-yillarning boshida Tolstoyning ismi buyuk rus yozuvchilari qatoriga qo‘shildi. O‘sha paytlar Tolstoy betob bo‘lib, Samaraga jo‘nab ketdi: shifokor tavsiyasiga ko‘ra u yerda qimiz bilan davolandi. Adib dashtning sokin tabiati hamda boshqirdlarning xotirjam hayotidan shunchalik ilhomlandiki, uch yil o‘tgach, yozda butun oilasi bilan bu yerga ko‘chib keldi. Shu yillar “Anna Karenina” romani bitildi.

Tolstoy bu asarini bir vaqtning o‘zida ham sevar, ham yomon ko‘rardi: “Mening Annam achchiq turp kabi me’damga tegdi... Lekin u haqda yomon gapirishlariga ham jim qarab turolmayman”.

To‘rt yildan keyin Tolstoy “Anna Karenina”ni yozib tugatdi.

Tolstoy bir necha bor Nobel mukofotiga nomzod sifatida ko‘rsatilgan. Uning o‘zi mukofotni olishni istamaydi va hatto fin yozuvchisi Arvid Yarnefeltga mukofot berilishiga to‘sqinlik qilishga urinib ko‘rishini iltimos qiladi, chunki: “agar bu sodir bo‘lsa... rad etish juda yoqimsiz holat bo‘lar edi”.

“Tongda uydan chiqib ketishga qaror qildim!”

Nega Tolstoy umrining oxirida o‘z uyini yashirincha: hech kimga, na rafiqasi va na farzandlariga xabar bermasdan tark etdi?

Bu haqida ko‘p yozilgan. Shunchaki Tolstoy o‘z hayotini yillar mobaynida ishonib kelgan e’tiqodiga moslashtirishga harakat qildi. Turmush tashvishlaridan bezdi, oddiy hayot kechirishni xohladi. Ammo nima sababdan bu buyuk ketish 1910-yil 28-oktabr, izg‘irin tushgan pallalarda sodir bo‘ldi? Yana ham qiziq tomoni shundaki, Tolstoy qayerga yo‘l olganini, bundan keyingi reja nimadan iborat ekanligini ham bilmagan — tonggi beshda shoshib chiqib ketgan va... qaytmagan.

Yozuvchining qizi Aleksandra o‘zining xotira kitobida otasining quyidagi so‘zlarini keltiradi: “Men yotdim, ko‘zimga uyqu kelmadi, yuragim qattiq urdi. Pulsni o‘lchadim — 97 chiqdi... Butun tun davomida uxlay olmadim va tongda ketishga qaror qildim… Qayerga borishim aniq bo‘lganida, o‘zim senga xabar beraman!” 

Tolstoy Yasnaya Polyanani tark etgach, yo‘lda isitmasi ko‘tariladi va Astapovo stansiyasida tushib qolishga majbur bo‘ladi. Stansiya qorovuli uyidagi bir necha bedor tunlardan so‘ng, 20-noyabr kuni buyuk yozuvchi bu dunyoni tark etadi.

Yalangoyoq yurishni afzal ko‘rgan adib

Daho odamlarning aql bovar qilmas yutuqlari, ulkan mehnatlari ortida ba’zan hammamizga xos bo‘lgan be’mani va kulguli odatlar ham bo‘ladi.

Umri davomida ma’naviy izlanishlar ortidan yurgan Tolstoyga kundalik hayot zerikarli va keraksiz tuyulishi tabiiy hol edi. Shuning uchun havo sovib ketgunga qadar graf ko‘cha-ko‘yda yalangoyoq yurganini tushunish unchalik qiyin kechmaydi. 

Adib o‘zini sodda ko‘rsatishga shunchalik qattiq tirishardiki, hatto bir kuni jonajon qishlog‘idagi uyni ham sotmoqchi bo‘ladi, biroq bu fikrga rafiqasi qarshilik ko‘rsatadi.

Boshqa tomondan, poyabzallarni rad etishning o‘tkir ishorasi bilan u hali ham oddiy odamlar safidan chiqmaganini bildirib qo‘ymoqchi edi. Tolstoy buni boshqa yo‘llar bilan ham ko‘rsatgan: dunyo tan olgan yozuvchi dalada to‘pori dehqonlar bilan baravar mehnat qilgan: soatlab o‘t o‘rgan, yer chopgan.

Tolstoyning ovqatlanish uslubi ham o‘zgacha edi. 1883-yilda u vegetarian bo‘lishga ahd qiladi. Go‘sht va shirinliklardan voz kechadi. Adib o‘ziga qo‘ygan cheklovlarni o‘z falsafasi bilan bog‘laydi. Uning fikricha, go‘sht iste’mol qilish axloqsizlikning bir belgisi, u nafaqat tanaga, balki ruhga ham ziyon. Tolstoyning so‘zlariga ko‘ra, hayvon go‘shti odamda ahmoqona ehtirosni qo‘zg‘atadi, ehtiros esa o‘z navbatida ochko‘zlik hamda qoniqmaslik hirsini chaqiradi.