Markaziy Osiyo davlatlari qanday nafas oladi?
“Avval tabiat insonga tahdid solgan, endi esa inson tabiatga tahdid solmoqda”, degan edi fransuz tadqiqotchisi va fotografi Jak-Iv Kusto. Bu so‘zlar zamonaviy reallikni: iqlim o‘zgarishi, atrof-muhitning ifloslanishi va, albatta, havo sifatining yomonlashishini tasdiqlaydi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, har yili 7 million kishi havo ifloslanishi oqibatida vafot etadi. Atmosferaning ifloslanishidan kelib chiqadigan kasalliklarni davolash yiliga taxminan 1 trillion dollarga tushadi. Ifloslanish va haroratning haddan tashqari ko‘tarilishining oldini olish uchun 200 ta davlat 2015-yilda Parij bitimini imzoladi.
Ushbu ro‘yxatga Markaziy Osiyoning barcha 5 ta davlati kiritilgan. Ular o‘z mamlakatlarida kelishuvni qabul qildi va ratifikatsiya qildi. Ammo, afsuski, Markaziy Osiyoning ayrim davlatlari havo ifloslanishiga qarshi reytingda hamon birinchi o‘rinni egallab turibdi. Ushbu maqolada biz Markaziy Osiyo mamlakatlarini solishtirib, ularning havo ifloslanishiga qarshi kurashishdagi harakatini ko‘rib chiqamiz.
O‘zbekiston
Ijtimoiy tarmoqlarida O‘zbekiston havo ifloslanishi bo‘yicha yana dunyoda yetakchi o‘rinni egallagani haqidagi xabarlar tez-tez uchrab turadi. 2022-yilgi hisobotda respublika havo ifloslanishi bo‘yicha davlatlar orasida 20-o‘rinda edi. Ayrim odamlar buni mamlakat bo‘ylab sodir bo‘layotgan jadal qurilishlar bilan bog‘laydi. 2022-yilda qurilish ishlari hajmi 131 trillion so‘mni tashkil etgan.
Eslatib o‘tamiz, sentyabr oyi o‘rtalarida Toshkentda kuchli chang bo‘roni sodir bo‘lgan edi. O‘shanda “Daryo” tahririyati ekojurnalist Nargis Qosimova bilan shu mavzuda suhbatlashgan. Mutaxassisning fikricha, buning asosiy sababi butun mamlakat bo‘ylab olib borilayotgan jadal qurilishdir, garchi ekologlar bu haqiqatni rad etishadi. Ularning fikricha, qumni cho‘ldan shamol olib keladi va bu sof tabiiy omil.
Ammo bu holatda ham, Qosimova taʼkidlaganidek, agar 2019-yilgi moratoriyga qaramay, Toshkentda daraxtlarni shunchalik ko‘p kesishda davom etilmaganida, ular changni to‘xtatgan bo‘lar edi. Daraxtlarni kesish havoning ifloslanishining yana bir sababi, deydi ba’zi mutaxassislar.
2023-yilning iyul oyida O‘zbekistonda daraxtlarni noqonuniy kesish uchun jarima sezilarli darajada oshirilgan edi. Mamlakatda amaldagi moratoriy cheksiz muddatga uzaytirildi. Jarimaning o‘zi besh baravarga oshdi. Shunga qaramay, 2023-yilning yanvar-iyun oylari davomida O‘zbekistonda daraxt va butalarni noqonuniy kesish bilan bog‘liq 2000 dan ortiq huquqbuzarliklar aniqlangan. O‘simlik dunyosiga yetkazilgan zararning umumiy miqdori 3,6 milliard so‘mni tashkil etdi.
O‘zbekistonning Parij kelishuvi doirasidagi asosiy milliy hissasi 2030-yilga kelib YaIM birligiga to‘g‘ridan to‘g‘ri issiqxona gazlari emissiyasini 2010-yildagi darajadan 2030-yilgacha kamaytirishdan iborat.
O‘zbekiston 2018-yilda iqlim o‘zgarishi bo‘yicha Parij bitimini ratifikatsiya qildi va 2030-yilga kelib issiqxona gazlari chiqindilarini 2010-yildagi bazaviy ko‘rsatkichdan 10 foizga kamaytirish majburiyatini oldi. Ushbu maqsadga erishish uchun O‘zbekistonda energiya samaradorligini oshirish, qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish, sanoat va transportni modernizatsiya qilish, o‘rmonlar va qishloq xo‘jaligini muhofaza qilish kabi qator chora-tadbirlarni amalga oshirish rejalashtirilgan.
Turkmaniston
Turkmaniston havo sharoitini doimiy ravishda kuzatib boradi va Iqlim bo‘yicha Parij kelishuviga muvofiq, 2030-yildan boshlab issiqxona gazlari chiqindilarining nolga o‘sishiga erishishni rejalashtirmoqda.
Ashxobod iqlim o‘zgarishi bo‘yicha milliy strategiyani ishlab chiqdi va global metan bo‘yicha majburiyatga qo‘shildi. Turkmaniston poytaxtida Markaziy Osiyo mintaqasida BMTning iqlim texnologiyalari markazini ochish rejalashtirilmoqda.
Mutaxassislarning ta’kidlashicha, Orol dengizi ekologiyasi, cho‘llanishning oldini olish, bioxilma-xillik va atrof-muhitni muhofaza qilish hamda suv resurslarini barqaror boshqarish bugun kun tartibidagi masaladir. Mamlakatda ifloslanishni nazorat qilish sohasidagi vakolatli organ Atrof-muhitni muhofaza qilish vazirligi bo‘lib, u barcha sanoat zonalarida va avtomobil yo‘llari yaqinida doimiy monitoring postlarini o‘rnatgan.
Mustaqillikka erishgach, mamlakatning asosiy yirik sanoat obyektlari, birinchi navbatda, sement ishlab chiqarish shahar tashqarisiga yoki chekka hududlarga ko‘chirildi.
Shu sababli mamlakat poytaxti va yirik shaharlarida havoning ifloslanish indeksi iqtisodiyotning eng ko‘p ifloslantiruvchi tarmog‘i – transport ishini hisobga olgan holda me’yoriy chegaralarda qolmoqda.
Shu bilan birga, so‘nggi o‘n yil ichida mamlakatga ma’lum dvigatel hajmiga ega eskirgan rusumdagi avtomobillarni olib kirish taqiqlangan. Bundan tashqari, atmosferaga tutun chiqaradigan katta hajmli transport vositalarining aholi punktlari chegaralarini kesib o‘tishi taqiqlanadi.
Atrof-muhitni muhofaza qilish vazirligi avvalroq Turkmaniston sharoitida eng muammoli ko‘rsatkich doimiy ravishda to‘xtab turgan tabiiy chang ekani haqida xabar bergan edi. Gap shundaki, mamlakat hududining katta qismi (3/4) qum bilan qoplangan — Qoraqum cho‘li dunyodagi eng katta cho‘llardan biridir.
Cho‘llanishga qarshi kurash olib borilmoqda. Turkmanistonda temir yo‘llar, avtomobil yo‘llari, qurilayotgan neft va gaz quvurlari bo‘ylab o‘rmonzorlashtirish bo‘yicha katta hajmdagi ishlar amalga oshirilmoqda. So‘nggi 20 yilda Ashxobod va boshqa aholi punktlari atrofida, tog‘ oldi tekisliklarida, 150 ming gektardan ortiq maydonda 150 millionga yaqin yashil ko‘chat ekildi.
Qozog‘iston
2024-yil 5-yanvarda Qozog‘iston respublikasi Sanoat va qurilish vazirligi mamlakatda yangi qurilish shartlari joriy etilganini ma’lum qildi. Endilikda obyektlarni foydalanishga topshirish mezonlaridan biri qurilish maydonchasida obodonlashtirish va ko‘kalamzorlashtirish ishlarining mavjudligi hisoblanadi. Shundan keyingina obyekt foydalanishga tayyor hisoblanadi. Ushbu o‘zgarishlar ekologik vaziyatni, atrof-muhitning vizual ko‘rinishini va estetikasini yaxshilashga qaratilgan.
Aytgancha, atrof-muhitga zarar yetkazuvchi qurilishlar haqida gapiradigan bo‘lsak, 2023-yili Qozog‘istonda 17,7 ming tonna qurilish chiqindilari poligonga yuborilgan va qurilish sohasida atrof-muhitni muhofaza qilish xarajatlari 29,5 million dollarga yetgan.
Qozog‘istonda yashil maydonlarni yaratish, saqlash va himoya qilishning standart qoidalari mavjud. Unga ko‘ra, davlat o‘rmon fondi va alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarda o‘sadigan daraxtlarni kesish qat’iyan man etiladi.
Shu bilan birga, boshqa barcha hollarda yashil maydonlar faqat qurilish-montaj ishlari, muhandislik inshootlarini saqlash, avariyalar va favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish, hududni obodonlashtirish va estetik ko‘rinishga keltirish uchun zarur bo‘lgan taqdirdagina yo‘q qilinishi mumkin. Biroq bularning barchasi uchun xavf ostida qolgan daraxtlarni kesish uchun berilmaydigan maxsus ruxsatnoma olish kerak.
Qozog‘istonda fuqarolar daraxtlarning noqonuniy kesilishi haqida tez-tez shikoyat qiladi. Yil boshidan buyon respublikada 944 ming dollarlik o‘rmonlar ruxsatsiz yo‘q qilingan. Qoidabuzarlarga 455,5 ming dollar jarima solingan. Shuningdek, 17 ta transport va 41 ta daraxt kesish uskunasi musodara qilingan.
Shu tariqa ko‘pgina emissiyalarning oldi olinadi va qolganlari uglerodni aniqlash va saqlash texnologiyalari bilan ushlanib, o‘simliklar va tuproq tomonidan so‘riladi. Shuningdek, Parij kelishuvi talabiga ko‘ra, Qozog‘iston hozirgi vaqtda iqlim o‘zgarishiga moslashish va ta’sirni yumshatish choralari ta’sirini o‘lchash va hisobot berish bo‘yicha mavjud tizimini qayta ko‘rib chiqmoqda. Respublika shamol va quyosh energetikasini rivojlantirish, shuningdek, “yashil” vodorod ishlab chiqarish uchun ulkan salohiyatga ega.
Qirg‘iziston
Qirg‘iziston iqlim o‘zgarishiga eng zaif davlatlardan biri. So‘nggi 50 yil ichida mamlakatda o‘rtacha harorat Selsiy bo‘yicha 1,5 darajaga ko‘tarildi va kelajakda ham ko‘tarilishi kutilmoqda. Bu qurg‘oqchilik, suv toshqinlari kabi ekstremal ob-havo hodisalariga, shuningdek, hosildorlikning pasayishiga va atrof-muhitning buzilishiga olib keladi.
Bu chaqiriqlarga javoban Qirg‘iziston hukumati iqlim o‘zgarishiga qarshi kurash bo‘yicha qator chora-tadbirlarni amalga oshirdi.
2016-yil sentyabrida Qirg‘iziston iqlim o‘zgarishi bo‘yicha Parij bitimini imzoladi, u 2015-yil dekabr oyida Parijda bo‘lib o‘tgan COP21 konferensiyasida qabul qilingan edi.
2021-yilda mamlakat o‘zining Milliy ravishda belgilangan hissalarini (NDC) taqdim etdi, u odatdagidek “biznes ssenariysi”ga nisbatan 2025-yilga kelib issiqxona gazlari emissiyasini 16,63 foizga va 2030-yilga kelib 15,97 foizga kamaytirish majburiyatini oldi.
NDC Qirg‘iziston Respublikasi Ekologiya va iqlim bo‘yicha davlat qo‘mitasining umumiy muvofiqlashuvi bilan davlatning kompleks yondashuvini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan va Iqlim o‘zgarishi, ekologiya va yashil iqtisodiyotni rivojlantirish masalalari bo‘yicha Muvofiqlashtiruvchi kengash qarori bilan tasdiqlangan.
Ushbu maqsadlarga erishish uchun Qirg‘iziston quyidagi yo‘nalishlarga eʼtibor qaratmoqchi:
- Qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni oshirish. Hozirda bu Qirg‘izistonda ishlab chiqarilgan elektr energiyasining atigi 10 foizini ta’minlaydi. Hukumat 2030 yilga kelib bu ulushni 30 foizga oshirishni rejalashtirmoqda;
- Energiya samaradorligi. Hukumat iqtisodiyotning turli tarmoqlarida, jumladan, sanoat, transport va uy-joy-kommunal xo‘jaligida energiya samaradorligini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlarni joriy etishni rejalashtirmoqda;
- O‘rmonni muhofaza qilish. O‘rmonlar issiqxona gazlarini o‘zlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Qirg‘iziston hukumati 2030-yilgacha mamlakat o‘rmonlari maydonini 10 foizga oshirishni rejalashtirmoqda.
