Dilovar, pisanda, ismi sharif: xato ma’noda qo‘llanadigan 7 ta so‘z
Baʼzi so‘zlarning asl maʼnosi boshqa, lekin biz yanglish maʼnoda qo‘llashga o‘rganib qolganmiz. To‘g‘ri maʼnosi ishlatilsa, hayron qolamiz. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlarning baʼzilarini izohlaydi.
Baʼzi so‘zlarning asl maʼnosi boshqa, lekin biz yanglish maʼnoda qo‘llashga o‘rganib qolganmiz. To‘g‘ri maʼnosi ishlatilsa, hayron qolamiz. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlarning baʼzilarini izohlaydi.
“Dilgir”likdan yiroq maʼno
Dilgir so‘zini harakatchan, epchil va hatto xursand degan maʼnoda tushunadiganlar bor. Baʼzi joylarda uni tiyrak, harakatchan, g‘ayrati ichiga sig‘maydigan degan maʼnoda yosh bolalarga nisbatan ishlatishadi. Aslida bu so‘zning maʼnosi boshqa.
Dilgir fors tilidan olingan, o‘zbek tilida ko‘ngli g‘ash, ko‘ngli olingan, yuragi siqilgan yoki yuragini oldirib qo‘ygan, qo‘rqib qolgan maʼnolarini bildiradi.
Lekin mezbonning dilgir kayfiyati ularning ochilib-sochilib o‘tirishiga monelik qilardi.
N. Aminov, “Qahqaha”.
O‘sha dahshatli voqeadan keyin u juda dilgir bo‘lib qolgan.
“Pisanda qildi”: pisanda nima?
Pisanda so‘zini ko‘pincha kinoya maʼnosida tushunamiz. Aslida-chi? Bu so‘zning asl maʼnosi nima?
Izohli lug‘atga ko‘ra, pisanda fors tilidan kirgan. O‘zbek tilida oldindan qo‘yilgan talab, shart; talab yoki shart tarzida aytiladigan bahona maʼnolarida ishlatiladi.
Pisanda qilmoq iborasi esa ikki xil maʼnoga ega:
- Oldindan biror talab yoki shart qo‘ymoq.
Shu asnoda Davronga pasportni uzatarkan, pisanda qildi:
– Endi sizga gap shu, aka: bundan keyin ichgan paytingizda ko‘cha-ko‘yda sanqib yurmang.
N. Qilichev, “Chig‘iriq”.
- Taʼkidlamoq; luqma tashlamoq.
– Kori xayr ishi davlatga qaramaydi, og‘ayni, – pisanda qildi mulla Berdiyor, – himmatga qaraydi, himmatga.
“Mushtum”.
“Ismi sharif”ning “sharif”i
Ismi sharif – izofali birikma. Dardi bedavo, nuqtai nazar, tarjimai hol, adoyi tamom, shahri azim kabilar izofali birikmalardir. Forsiy izofalarda oldin ot, keyin sifat keladi, o‘zbekchada buning teskarisi. Solishtiring: shahri azim – azim shahar, dardi bedavo – davosiz dard.
Ismi sharif birikmasi tarkibidigi ism shaxsiy nomni bildiradi. Sharif so‘zi arab tilidan kirgan, o‘zbekchada muqaddas, aziz; tabarruk maʼnolarida qo‘llanadi. Ismi sharif – aziz ism, tabarruk ism degani:
Menkim, Marg‘ilon hokimi O‘tabboy qushbegi, o‘z hukmimni xoqon ibn xoqon janobi oliy Xudoyorxon ismi shariflaridan eshittiraman.
A. Qodiriy, “O‘tkan kunlar”.
Bu birikma ko‘pincha ism-familiya, ismi va familiyasi yoki ismi va otaismi maʼnosida qo‘llanadi. Lekin bu – xato. Chunki sharif so‘zining familiya yoki otaism degan maʼnosi yo‘q. Bu xato shunchalik ommalashib ketganidan hatto qonunlar tiliga ham ko‘chib o‘tgan. Ruscha otchestvo so‘zini o‘zbek tilida otaism so‘zi ifodalaydi. Ayni shakldagi so‘z lug‘atlarimizga endi kirdi. Oldin ota ismi, otasining ismi, ota oti, otasining oti kabi birikmalardan foydalanilgan.
Yuqoridagilardan kelib chiqsak, FIO qisqartmasi o‘rnida FISH qisqartmasini ishlatish ham xato.
“Baholi qudrat”ning qudrati kam
Baholi qudrat birikmasini bor kuchi bilan, azmu shijoat bilan, g‘ayrat qilib kabi maʼnolarda tushunish va qo‘llash uchraydi. Lekin iborada bu maʼnolar yo‘q. Qaytaga kamtarlik mazmuni yashirin. Bu ibora qudrati, qurbi yetgancha, qo‘ldan kelgancha, imkoniyat darajasida maʼnolarini anglatadi.
Baholi qudrat dasturxon yozilgan.
A. Suyun, “Olis tonglar”.
U adolat va haqiqat uchun baholi qudrat kurashadi.
“Yoshlik”.
Tang qolmoq: “tang” nima degani?
Baʼzi so‘zlar iboralar tarkibida o‘z maʼnosidan uzoqlashadi yoki umuman lug‘aviy maʼnosini ifodalamasligi mumkin. Tang ana shunday so‘zlardan. U fors tilidan o‘tgan. O‘zbekchada oralig‘i, eni, hajmi yetarlicha katta bo‘lmagan; tor, chog‘; qutulish, hal qilish yoki iloji, davosini topish juda qiyin bo‘lgan, g‘oyat og‘ir, mushkul, nochor maʼnolarida qo‘llanadi.
Tang qolmoq (yoki qotmoq) iborasida tang so‘zi yuqorida sanalgan maʼnolarni anglatmaydi. Ibora butun holatda hayratda qolmoq degan maʼnoga ega:
Zulayxoning osoyishta yuziga qarab tang qoldim.
P. Qodirov, “Qadrim”.
“Har qalay, uyg‘otay”, dedi yana ona va o‘g‘lining boshiga egildi, egildi-yu, tang qotdi.
I. Rahim, “Chin muhabbat”.
“Xilqat”ning haqiqiy maʼnosi
Xilqat so‘zini go‘zal, chiroyli; fazilat, yaxshi xislat kabi mazmunda tushunish uchrab turadi. Lekin bu – xato. So‘zning maʼnosini to‘liq bilmay yoki taxminiy maʼnoda qo‘llash kulgili va qo‘pol maʼnolar chiqib qolishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Xilqat arab tilidan kirgan. O‘zbek tilida yaratilgan, bunyodga kelgan narsa yoki kimsani anglatadi. Bu so‘z asosan kitobiy tilda qo‘llanadi:
Bemor menga uzoq tikilib turdi. Xuddi meni birinchi ko‘rayotganday, ajib xilqatga tikilayotganday tomosha qildi.
A. Nurmurodov, “Urush bevalari”.
Etimologik lug‘atda yozilishicha, bu arabcha so‘z xilqat(un) shakliga ega, xaluqa feʼlidan yasalgan va asliyatda ko‘rinish, shakl-shamoyil maʼnosini anglatadi.
Dilovarlik go‘zallik emas
Dilovar so‘zini go‘zal, chiroyli, dilbar maʼnosida tushunish uchrab turadi. Bir paytlar dilovar oqshomlar degan ibora juda mashhur bo‘lgan edi.
Fors tilidan olingan dilovar so‘zi yurakli, qo‘rqmas, jasur, botir degan maʼnoni anglatadi:
Zaminu zamonda o‘zingsan g‘olib,
Ey mening dilovar, olovqalb ukam.
A. Oripov, “Yillar armoni”.
Dilovar so‘zi erkak va ayollarga ism sifatida ham qo‘yiladi. Lekin bu ismdagi erkaklar hozir kam uchraydi. Katta ehtimol bilan, bunga so‘zning maʼnosini yanglish tushunish sabab bo‘lgan.
Mavzuga doir:
- Tilimizni bilamizmi: “Ramazon” nima degani, “ro‘za”-chi? Ramazonga oid so‘zlarning lug‘aviy maʼnosi
- Tilimizni bilamizmi: biz tez-tez ishlatadigan, lekin asl maʼnosiga eʼtibor qaratmaydigan 10 ta so‘z
- Tilimizni bilamizmi: so‘zga aylangan odamlar — aslida kishilarning ismi bo‘lgan 15 ta so‘z
- Tilimizni bilamizmi: bular bir xil maʼnoli so‘z emas — nozik maʼno farqiga ega 12 ta so‘z
