“Ustoz”, “muallim”, “domla”, “professor” — bu so‘zlarning asl ma’nosi nima?

Ta’lim sohasida faoliyat olib boruvchi mutaxassislar bir necha nomlar bilan ataladi. Ularning kelib chiqishi, etimologiyasi turlicha, albatta. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlarning ba’zilari haqida ma’lumot beradi.

Ustoz – usta degani

Ustoz so‘zi tilimizga forschadan o‘tgan. U usta so‘zi bilan o‘zakdosh. Asliyatda muallim, usta ma’nolari ishlatiladigan bu so‘z o‘zbekchada ikki xil ma’noda qo‘llanadi:

1. Kasb, hunar, ilm va shu kabilarni o‘rgatuvchi; o‘qituvchi, muallim.

Ustozidan saboq olgan, auditoriyalarda bo‘ladigan bahslar va jiddiy mashg‘ulotlarda qatnashgan talaba bo‘shagan zahoti ikkinchi uyi – yotoqxonaga shoshiladi. Gazetadan.

2. Yo‘l-yo‘riq ko‘rsatuvchi, tarbiyalovchi, murabbiy; rahnamo, o‘qituvchi, muallim.

Shunday qilib, kitobni ko‘tarib, ming istihola bilan ustoz Mirtemirga yaqinlashdim. Gazetadan.

Bu so‘z ustod shaklida ham qo‘llanadi, lekin bu shakl hozir eskirgan.

Muallim – ilm beruvchi

Muallim so‘zi arab tilidan olingan, ilm, ta’lim, olim so‘zlari bilan o‘zakdosh. O‘zbek tilida ikki xil ma’noda qo‘llanadi:

1. Dars beruvchi kishi; o‘qituvchi, pedagog: matematika muallimi, musiqa muallimi, universitet muallimi.

Fiqhdan ta’lim beruvchi muallimning maoshi 300 dirhamni tashkil etgan. “Fan va tumush”.

2. Ta’lim beruvchi, birovga biror narsa o‘rgatuvchi kishi; ustod, ustoz.Bugun muallim so‘zi jonli tilda kam qo‘llanadi. Og‘zaki uslubda malim shaklida ishlatish uchraydi.

Domla – katta o‘qituvchi

Domla so‘zining etimologiyasi haqida turli qarashlar bor. So‘zning to‘liq shakli – domulla. Xalq tilida ana shu to‘liq shakli ham ishlatilib turadi. Izohli lug‘atga ko‘ra, fors va hind tillaridagi so‘zlardan hosil bo‘lgan dodo va arabcha mulla so‘zlari birikishidan hosil bo‘lgan.

Dodo – ota, katta; mulla esa o‘qimishli, taqvodor odam ma’nosiga ega. Ya’ni domulla – katta o‘qituvchi, bosh muallim.

Milliy ensiklopediyaga ko‘ra, bu so‘z eski maktablarda o‘g‘il bolalarga ta’lim-tarbiya bergan ziyolilar; masjid imom-xatiblari; oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida dars beruvchilar; biror sohada obro‘-e’tibor qozongan, ilg‘or dunyoqarashi, e’tiqodi va boshqa fazilatlari bilan o‘zgalarga namuna bo‘ladigan kishilarga nisbatan ishlatiladi.

O‘qituvchi – sof o‘zbekcha atama

O‘qituvchi so‘zi domla, muallim, ustoz, murabbiy kabi so‘zlar qatorida sof o‘zbekcha ekani bilan ajralib turadi. U fan, tarbiya asoslaridan birini o‘qitadigan, dars beradigan kishini anglatadi.

Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida, maktablarda dars beradigan mutaxassislarning rasmiy lavozimi ham aynan o‘qituvchilikdir:

Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi unga “sendan yaxshi sportchi chiqadi”, degan. O‘. Hoshimov, “Qalbingga quloq sol”.

Murabbiy – tarbiyachi demak

Murabbiy arab tilidan olingan, tarbiya so‘zi bilan o‘zakdosh. O‘zbek tilida tarbiyachi, rahnamo, sport treneri kabi ma’nolarda ishlatiladi:

Murabbiy – bola qalbida nish ura boshlagan umid g‘unchalarining mehribon sohibidir. R. Usmonov, “Odobnoma”.

Xosiyatxon faqat Naziraning ustozigina emas, qanchadan-qancha qiz-juvonlarning murabbiysi. Yo. Shukurov, “Marg‘ilon go‘zali”.

U o‘z jamosi bilan juda ko‘p sovrinlarni qo‘lga kirita olgan murabbiydir.

Mamlakatimizda eng yaxshi murabbiylar uchun “O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan yoshlar murabbiysi” faxriy unvoni ta’sis etilgan.

Mudarris – dars beruvchi

Mudarris so‘zi arab tilidan kirgan. Dars, madrasa so‘zlari bilan o‘zakdosh. Madrasada dars beruvchi kishini, madrasa o‘qituvchisini bildiradi. Hozir ham diniy ta’lim muassasalari, jumladan, madrasa muallimlari mudarris deb ataladi. Bu so‘z oldinlari tilda faol qo‘llangan:

Katta amakisi Buxoroning “Xo‘ja Porso” madrasasining mudarrisi bo‘lib, Abdurahmon shu kishining tarbiyasiga kelgan edi. A. Qodiriy, “Mehrobdan chayon”.

Pedagog – qadim atama

Bu so‘zning ildizi qadimgi yunon tilidagi paydagogos iborasiga borib taqaladi. Bola yetaklovchi ma’nosiga ega bu atama dastlab bolaga ilk ta’limni beruvchi va unga g‘amxo‘rlik qiluvchi qullarga nisbatan ishlatilgan. Qadimgi Afinada bola yetti yoshga yetgach, pedagog tarbiyasiga berilgan. U bolaning savodini chiqargan. Jismoniy va ruhiy xavf-xatarlardan himoya qilish ham pedagog zimmasiga yuklatilgan. Pedagog bolani maktabgacha kuzatish va olib kelish, hamisha uning yonida bo‘lish majburiyatini olgan.

Pedagog so‘zi pediatr so‘zi bilan “qarindosh”. Pediatr bolalar salomatligi bo‘yicha mutaxassisdir.

Pedagog so‘zi dastlab lotin tiliga, undan fransuz tiliga o‘tgan. XVIII asrda rus tiliga kirib kelgan va keyinchalik o‘zbekchaga o‘zlashgan.

Hozirgi o‘zbek tilida pedagog so‘zi pedagogika sohasi mutaxassisi; bolalar va yoshlarni tarbiyalash va o‘qitish bilan shug‘ullanuvchi, shu soha bo‘yicha maxsus tayyorgarlikka ega bo‘lgan shaxs, o‘qituvchini anglatadi:

Pedagogning vazifasi yuksak, murakkab va oliyjanobdir. “Fan va turmush”.

Tyutor – murabbiy demak

Tilimizda oxirgi bir yil ichida paydo bo‘lgan bu atama talabalarning ma’naviy va ijtimoiy holatini doimiy ravishda tahlil qilib boruvchi, mavjud muammolarni bartaraf etishda yaqindan yordam ko‘rsatuvchi mutaxassisni anglatadi.

Tyutor – inglizcha so‘z. Ingliz tiliga lotin tilidan qadimgi fransuz tili orqali o‘tgan. Taxminlarga ko‘ra, bu so‘zning ildizi sanskrit tiliga borib taqalishi mumkin.

Tyutor zamonaviy ingliz tilida ustoz, murabbiy, xususiy ta’lim bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis ma’nolarida qo‘llanadi.

O‘zbek tilida oliy ta’lim muassasasi xodimini anglatadi. U talabalarning qiziqishlari, darsdan keyingi mashg‘ulotlari, yashash sharoitlari kabi masalalar bilan shug‘ullanadi. Bu mazmunni o‘zbek tilida shu paytgacha qo‘llanib kelayotgan murabbiy so‘zi bemalol bera oladi. Fikrimcha, tilimizda tayyor so‘z turgan paytda yana yangi atama qidirish mutlaqo ortiqcha.

Professor – xalq o‘qituvchisi

Professor so‘zi lotinchada ommaviy o‘qituvchi, xalq o‘qituvchisi degan ma’noni anglatadi. Uning o‘zagi profiteri – ochiq aytmoq, e’lon qilmoq, oshkor gapirmoq fe’liga borib taqaladi.

Professor oliy o‘quv yurtlari va ilmiy-tadqiqot institutlaridagi yuksak malakali ilmiy xodimlarning ilmiy unvoni yoki lavozimidir. Dastlab XVI asrda Oksford universitetida rasmiy maqom sifatida tatbiq etilgan.

Professor so‘zi o‘zbek tiliga rus tilidan o‘tgan. Rus tiliga XVII–XVIII asrlarda nemis tilidan kirgan.

Birinchi o‘zbek professori Abdurauf Fitratdir. U 1926-yili ana shu ilmiy unvonga ega bo‘lgan.