Tilimizni bilamizmi: do‘ppi kiygan so‘zlar – g‘irt o‘zbekcha bo‘lib ketgan 15 ta o‘zlashma
Baʼzi do‘stlarning mehr-oqibatini ko‘rib ham hayron qolasiz, ham havas qilasiz: tug‘ishgan, qondoshdan ko‘ra yaqinroqqa o‘xshaydi. Aslini surishtirsangiz, bir-biriga yetti yot begona. Tilda ham shunga o‘xshash hodisa bor. Chetdan kelgan so‘z tilga singishib ketadi, o‘z so‘zimizga aylanadi. O‘sha tilning egasi bo‘la turib, uning o‘zlashma ekani – ajnabiy tildan kirganini ko‘pda farqlayvermaymiz.
Oldinroq “Tilimizni bilamizmi?” ruknida rus tilidan kirgan ana shunday 15 ta so‘z haqida maʼlumot berilgandi. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun boshqa chet tillaridan kirgan va tilimizga “qoni qo‘shilib ketgan” 15 ta so‘zni sharhlaydi.
Antiqa va osori atiqa
Antiqa so‘zining ildizi lotincha antiquus – qadimgi so‘ziga borib taqaladi. O‘zbek tilida qadimdan qolgan, hayratga soladigan kabi maʼnolarda qo‘llanadi. So‘zni qadimgi degan maʼnoda qo‘llash allaqachon eskirgan. U hozir asosan qoyil qoldiradigan maʼnosida ishlatilyapti:
Otamurod oddiy bodring, pomidorlarni turli usullarda qirqib, antiqa salatlar tayyorlar... Zulxumor bo‘lsa, uning bu sanʼatiga mahliyo bo‘lib o‘tirar edi. M. Mansurov, “Yombi”.
Osori atiqa iborasidagi atiqa so‘zi ham antiqa bilan o‘zakdosh. Osor arabchadan olingan, asar, nishona maʼnosida. Osori atiqa qadim dunyo nishonalari, qadimdan, antik dunyodan qolgan yodgorliklar, obidalardir:
Bu osori atiqalar o‘zida o‘tmish nafasini saqlab qolgan. Gazetadan.
Bambuk – daraxtsimon o‘simlik
Bambuk – tropik va subtropik mamlakatlarda o‘sadigan, tanasi qamishga o‘xshash, ichi kavak, bo‘yi baland o‘simlik. Bambuk atamasi malayyacha bambu – daraxtsimon o‘simlik so‘zidan paydo bo‘lgan:
Bambuk xalq xo‘jaligida uy, ko‘prik qurishda, duradgorlikda ishlatiladi, tolasidan qog‘oz tayyorlanadi. “O‘zME”.
Malayziyaliklar tilidagi bambu dunyoning juda ko‘p tillariga, jumladan, fransuz, holland, portugal, ingliz kabi Yevropa tillariga ham baʼzi tovush o‘zgarishlari bilan o‘tgan.
Baxshi – qadim so‘z
Baxshi so‘zi o‘zbekcha ham, mo‘g‘ulcha ham, forscha ham emas. Uning ildizi sanskrit tiliga borib taqaladi. Asliyatda bhikshu ko‘rinishiga ega va budda ruhoniysi; duoxon; darvesh kabi maʼnolarni anglatadi. O‘zbek tilida xalq dostonlarini aytuvchi oqin; azayimxon; Buxoro xonligidagi lavozim egasi kabi maʼnolarga ega:
Dutorsiz baxshi bo‘lmas, Yomonsiz – yaxshi. Maqol.
Sotiboldining xotini og‘rib qoldi. Baxshi o‘qidi. Allaqanday bir xomin kelib, tolning xipchini bilan savaladi. A. Qahhor, “Bemor”.
Buxoro xonligida maʼmuriy binolar qurishda mablag‘ hisobini olib boruvchi kishilarni, turkmanlarda urug‘ oqsoqollarini baxshi deb atashgan. “O‘zME”.
Dakki – hindistonlik
Tilimizda bot-bot ishlatib turiladigan bu so‘z uzoq hind elidan kelganiga odamning ishongisi kelmaydi. Hind tilida dhakka shaklida zarb, turtki; iztirob maʼnolarida qo‘llangan bu so‘z yo‘l yurib, jazirama cho‘llardan o‘tib, o‘zbek tiliga dakki ko‘rinishida kirib kelgan. U o‘zbekchada tanbeh; tahqirlash, nohaq turtki kabi maʼnolarni tashiydi:
Ahmadjon dadasidan bir necha dakki eshitib, uyiga jo‘nadi. “Yoshlik”.
Har kishidan dakki yeyaverib, yuragim qonga to‘lib ketdi. Uyg‘un, “Asarlar”.
Daftar va qalam – asli yunoncha
Bu so‘zlarni tez-tez ishlatamiz. Ayniqsa, farzandi maktabda o‘qiydigan yoki ishi yozuv-chizuvga aloqador kishilar kunda-kunora daftar-qalamga ro‘para keladi.
Yunonchada qog‘oz o‘rami diftera deyiladi. U arab tili orqali o‘zbekchaga daftar ko‘rinishida kirib kelgan: bir chiziqli daftar, katak daftar, rasm daftari.
Daftar so‘zi qardosh turkiy tillarda hamda arab, fors, hind, mo‘g‘ul, bolgar, makedon, serb, horvat, tibet, indonez, gurji, arman, ibroniy kabi tillarda turli tovush o‘zgarishlari bilan qo‘llanadi.
Qalam so‘zi ham yunonchadan oromiy-suryoniy tili orqali arab tiliga, undan o‘zbekchaga o‘tgan. Yunonchasi kálamos – qamish, qamish qalam bo‘lgan bu so‘zning ildizi qadimgi hind-evropa so‘zi – kolhamosga borib taqaladi. Bu so‘z lotin tilidagi culmus – somon poyasi so‘ziga yaqin turadi. Qalam so‘zi o‘zbek tilida juda ko‘p maʼnolarda qo‘llanadi. Bosh maʼnosi yozuv-chizuv quroli: qora qalam, rangli qalamlar.
Javon – “taxtali rom” degani
O‘zbekchaga xitoy tilidan ham bir qancha so‘zlar o‘zlashgan. Sevib isteʼmol qiladiganmiz uyg‘ur taomlari – lag‘mon, manti, manpar, xonim kabilarning nomi ham asli xitoychadan.
Turmushimizda ishlatiladigan baʼzi narsa-buyumlar ham o‘z nomini xitoychadan olgan. Jumladan, javon so‘zi. U o‘zbekchada turli narsalar qo‘yiladigan mebelni, shkafni anglatadi: kitob javoni, kiyim javoni.
“O‘zbek tili tarixi” kitobiga ko‘ra, javon xitoycha dzaban so‘zidan. U sza – rom, chorcho‘p, ban – taxta so‘zlaridan yasalgan. Bu so‘z bizga uyg‘ur tili orqali kirib kelgan. Uyg‘urchaning o‘zida javang tokchani anglatadi.
Zumrad va Esmeralda – egizaklar
Ayrim so‘zlar uzoq yo‘llarni bosib o‘tadi va shakl-shamoyili, baʼzan maʼnosini o‘zgartirib, boshqa tillarda o‘troqlashib qoladi. Asli yunoncha smaragdos, yaʼni sabzarang tosh bo‘lgan zumrad so‘zi ham arab-fors tillari taʼsirida qiyofasini o‘zgartirgan va o‘zbek tiliga kirib kelgan. Maʼlumotlarga ko‘ra, bu so‘z qadimgi yunon tiliga somiy tillaridan o‘tgan. Ibroniy tilidagi barakat, akkad tilidagi barraqtu, arab tilidagi barq, sanskritcha marakata uning qadim ajdodlaridir.
Bu so‘z qardosh turkiy tillar, arab, fors, rus, ingliz, ispan, portugal tillarida turli shakllarda qo‘llanadi. Baʼzi tillarda shakli tamoman o‘zgarib ketgan.
Yevropa xalqlarida ko‘p uchraydigan Esmeralda ismi va o‘zimizning Zumrad, Zabarjad ismlarining o‘zagi bir.
Zumrad so‘zi o‘zbekchada oliy sifatli, och yashil tusli qimmatbaho toshni va uning rangini anglatadi, ayollarga ism qilib qo‘yiladi.
Iqlim – yetti iqlim kezgan so‘z
Bu so‘zning ildizi ham qadim yunon tiliga borib taqaladi. Asliyatda klima, klimatos shakliga va egish, engashtirish; mayl, moyillik maʼnosiga ega bo‘lgan ushbu so‘z arab tili orqali o‘zbekchaga o‘zlashgan. Tilimizda muayyan joyning o‘ziga xos, har yili takrorlanuvchi odatdagi ob-havo sharoitini, dunyo qismini, mintaqani, ko‘chma maʼnoda esa sharoitni anglatadi. Yetti iqlim iborasi esa qadimgi geograflar tasavvuridagi yerning yetti mintaqasidan har birini anglatadi.
Bu so‘z ko‘plab Yevropa tillariga lotin tili vositasida o‘tgan. U, masalan, inglizchada climate, ispanchada clima, nemischada klima, fransuzchada climat, ruschada klimat shakliga ega.
Kalish milliy kiyim emas
Sal g‘alatiroq eshitilishi mumkin, lekin kalish milliy kiyim emas. Ha, shunday. Bunga uning etimologiyasi ham guvohlik beradi. Kalish tilimizga rus tilidan kirgan. Ruslar uni kaloshi yoki galoshi deb ataydi. Ruschaga fransuz yoki nemis tilidan o‘tgan.
Kalish so‘zining etimologiyasi haqida turli qarashlar bor. Birinchi fikrga ko‘ra, u yunoncha kalopodion – yog‘och boshmoq so‘zidan; boshqa versiyaga ko‘ra, lotincha caliga – etik so‘zidan; uchinchi qarashga ko‘ra esa lotincha gallica – gall poyabzal i so‘zidan kelib chiqqan.
O‘rganishlarimga ko‘ra, kalishlarning o‘lkamizdagi tarixi 100–150 yilni tashkil etadi. U Turkistonda XX asr boshlarida ommalasha boshlagan. Boshida uni xalq, ayniqsa, kosiblar yaxshi kutib olmagan. Kalish sovet davrida rus madaniyati belgisi sifatida targ‘ib ham qilingan.
Xo‘sh, kalish bizniki emas ekan, oldin ota-bobolarimiz kalish o‘rnida nima kiyishgan? Javob oddiy – kavush kiyishgan. Bugun kavush kiyish yoshi kattalar orasida yana ommalashib boryapti. Uni mahsi bilan ham, mahsisiz ham kiysa bo‘ladi.
Kamzul – el kezgan so‘z
Kamzul so‘zi o‘zbekchada ust kiyimni anglatadi. Ilgari erkaklar kiyadigan yengi uzun libos va ayollar kiyadigan jelatkaga o‘xshash kalta, odatda yengsiz, yoqasiz ust kiyim shu nom bilan atalgan:
Cholning egnida kirlanib, moylanib yiltillagan qora kamzul... Oybek, “Tanlangan asarlar”.
Uzun paxtali kamzul kiyib, boshlariga katta ro‘molni beo‘xshov bog‘lab olgan ayollar bizni kutib olishdi. “Saodat”.
Kamzul o‘zimizning so‘zimizday tuyuladi-yu, lekin aslida ildizi qadimgi german tillariga borib taqaladi. Lotinchadan italyanchaga o‘tgan. So‘ng fransuz yoki nemis tili orqali ruschaga o‘zlashgan. Katta ehtimol bilan, o‘zbekchaga ruschadan kirib kelgan. Tizzagacha uzunlikdagi yengsiz erkaklar kiyimi franuz tilida camisole deyiladi. Bu so‘z nemis, latish, ukrain, ingliz, rus, qozoq, qirg‘iz, tatar, boshqird kabi tillarda turli tovush o‘zgarishlari bilan qo‘llanadi.
Qaysar – aslida kishi nomi
Baʼzan kishilarning nomi so‘zlarga aylanib ketadi. Qaysar so‘zi ham shunday. Rim imperatori Gay Yuliy Sezar nomidan – Caesar so‘zidan hosil bo‘lgan. Hukmdor nomi lotin tiliga turdosh ot sifatida o‘tgan. Undan arab tiliga o‘zlashgan va podshoh maʼnosida qo‘llangan. O‘zbek tilida ham Rum podshosi; podsho, hoqon maʼnolarida ishlatiladi. Biroq uning tutgan yerini kesadigan, o‘jar, asov kabi maʼnolari mashhurroq:
Tura qoling, endi juda payti, odam bunchalik qaysar bo‘lmaydi. Uzr so‘rang, uzr. N. Safarov, “Vodillik qahramon”.
Lekin faktlar qaysar narsa, uni xaspo‘shlab bo‘lmaydi. A. Eshonov, H. Umarov, “Odamlarni o‘ylab”.
Qandil: shamdan chiroqqa
Bu so‘zning ildizi lotincha candela – shamga borib taqaladi. U yunon tiliga kandela shaklida o‘tgan va sham, shamchiroqni anglatgan. Arabchaga qandil shaklida o‘zlashgach, chiroq, chilchiroq, lyustra mazmuniga ega bo‘lgan.
Qandil o‘zbekchada bir necha sham yoki lampochka qo‘yiladigan oyoqli yoki osma chiroqni bildiradi:
Katta dolon, har bir uyda qiy-chuv, yerda chiroq, qandillar osig‘liq. J. Sharipov, “Xorazm”.
Baʼzi Yevropa tillarida bu so‘z turli tovush o‘zgarishlari bilan uchraydi. Masalan, inglizchada candle so‘zi shamni anglatadi.
Nomus – qonunga bog‘liq
Nomus so‘zi aslan o‘zbekcha emasligini etimologiya mutaxassisi bilmasa, oddiy odam tasavvur qilishi amrimahol. Bu so‘z yunoncha nomos – qonun so‘zidan hosil bo‘lgan. U arab tiliga o‘tgach, qonun; vijdon, diyonat; obro‘-eʼtibor; iffat, bokiralik kabi maʼnolar kasb etgan. Taxminimcha, qonun-qoidalarga bo‘ysunuvchi, birovga zarar yetkazmaydigan, obro‘sini saqlaydigan, tartibli kishilar nomusli hisoblangan va ular uchun qonun maʼnosidagi so‘z tanlab olingan.
Nomus o‘zbek tilida oriyat, diyonat, uyat-andisha kabi maʼnolarda qo‘llanadi:
Nodon bilan yurma, nomusingni bukma. Maqol.
Nomus! Nomus er kishini o‘ldiradi-ya! Shuhrat, “Shinelli yillar”.
Obuna – yozilish, imzo chekish
Ideal holatda til chetdan olinayotgan so‘zni o‘ziga moslaydi. Shu sababli ko‘pincha bunday so‘zlar tilga singib ketadi. Obuna ham xuddi shunday so‘zlardan. Uning asli fransuzcha abonner – imzo chekmoq, imzolamoq; yozilmoq so‘ziga borib taqaladi. O‘zbek tiliga o‘zlashgan abonement va abonent so‘zlari obuna bilan o‘zakdosh. Biroq ular tilga moslashmagan va yevropacha qiyofasini saqlab qolgan.
Obuna o‘zbek tilida gazeta, jurnal va shu kabilarga oldindan haq to‘lab yozilishni anglatadi:
Bu yil yana “Hidoyat” jurnaliga obuna bo‘ldim.
Sandiq – sandiq to‘la tarix
Sandiq so‘zi o‘zbekchaga arab tilidan o‘zlashgan. Arab tiliga esa yunon tilidan o‘tgan. Yunoncha syndokeion so‘zi yog‘och qutini anglatadi. O‘rta asrlarda bunday yog‘och qutilar yaxlit g‘o‘ladan, katta hajmli yog‘ochdan o‘yib ishlangan. U stol, stul, karavot vazifalarini bajargan, ichida turli ro‘zg‘or buyumlari, kitoblar va qurollar saqlangan. Qirollar bir qasrdan boshqasiga ko‘chganda xazina temir qoplamali sandiqlarda tashilgan.
Kelinlar qadimda seplarini kuyovnikiga sandiqda olib borgan. Bu odat bugungacha saqlanib kelyapti.
Sandiq so‘zi turkiy tillarda turli talaffuz variantlarida uchraydi. Bu so‘z turkiy tillardan rus va ukrain tillariga sunduk shaklida o‘tgan.
Hozirgi o‘zbek tilida sandiq turli buyumlarni, bisotlarni solib qo‘yishga mo‘ljallangan, ochilib-yopiladigan qopqoqli, qulf-kalitli, yashik shaklidagi uy-ro‘zg‘or buyumini bildiradi:
Men keltirgan atlasni Yorim soldi sandiqqa. “Qo‘shiqlar”.
