Tilimizni bilamizmi: sumalak, halim, sayil, somsa – bu so‘zlarning asl maʼnosi nima?

Yurtimizda Navro‘z. Maʼnosi “yangi kun” bo‘lgan ushbu bayram chindan-da yangilanish, yasharish ayyomi. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun Navro‘z va bahor bilan bog‘liq baʼzi so‘zlarning kelib chiqishi, maʼno-mazmuni haqida so‘z yuritadi.

Sumalakmi, sermalak?

Undirib yanchilgan bug‘­­­doy, un va yog‘ aralashmasidan tayyorlanadigan, vitaminlarga boy, xush­xo‘r holvaytarsimon bu taomning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bir nechta rivoyatlar bor. Ana shu rivoyatlar taʼsirida baʼzan sumalak so‘zining kelib chiqishini si malak – o‘ttiz malak, sermalak – ko‘p malak kabi so‘zlarga bog‘lashadi. Lekin bu xato. Bundan o‘n besh yilar burun O‘zbekiston xalq shoiri Anvar Obidjondan bu so‘z turkiycha ekani, “Devonu lug‘otit turk”da suma so‘zi bug‘doy deb taʼriflangani, sumalak so‘mali, yaʼni bug‘doyli ovqat maʼnosini anglatishini eshitib, hayron qolgandim. Keyin manbalarni o‘rganib, bunga o‘zim ham amin bo‘ldim, olim va tadqiqotchilarning fikrlari ham ayni maʼlumotni tasdiqladi: sumalak sumaliq so‘zining o‘zgargan shakli.

Mahmud Koshg‘ariy suma so‘zini ivitilgan bug‘doy deb izohlaydi va sharbat uchun qilingan, undirilgan arpaga ham shu so‘z qo‘llanishini aytadi. Sumalakga ivitib undirilgan bug‘doy ishlatilishini hisobga olsak, sumalak aynan suma so‘zidan yasalgani oydinlashadi.

Qadimgi turkiy tilda -liq qo‘shimchasi bilan boshqa taomlar nomi ham yasalgan. Yodingizda bo‘lsa, shashlik so‘zi sishliq – shishliq – shashlik shaklida o‘zgargani haqida ham aytgan edik.

Sumalak forscha samanu, sumanak so‘zidan hosil bo‘lgan degan qarash ham bor.

Halim yumshoqligi uchun “halim”mi?

Halim – suvga bug‘doy yormasi va go‘sht solib, uzoq qaynatib pishiriladigan quyuq ovqat. Halim so‘zi kishiga qattiq botmaydigan, muloyim, yoqimli kabi maʼnolarga ega. Masalan, yumshoq muomalali kishini halim kishi deymiz. Biroq taomning nomi bu so‘zdan kelib chiqmagan. Uning shakldoshi bor – arabchadan o‘zlashgan, asliyatda yopishqoq, yelim­­shak degan maʼnoni anglatadi. Halim ham shunaqa tabiatga ega: ko‘p qaynaganidan hil-hil, yopishqoq bo‘lib qoladi. Taom nomi ana shu so‘zdan hosil bo‘lgan.

Vaqt o‘tib, halimning nomi ko‘chma maʼno kasb etgan va yumshoq degan mazmunni anglata boshlagan:

Vohid­larning qishlog‘ida boshqa yerlarda juda kam uchraydigan halim va shirin olma bor. (O. Yoqubov, “Tilla uzuk”).

“Sayil” va “sayr”ning asli bir

Sayil arabcha sayr, yaʼni piyoda yurish so‘zidan kelib chiqqan. O‘zbek tiliga tovush o‘zgarishi bilan o‘tgan va maʼnosi ham o‘zgargan. Bu so‘zning tovush o‘zgarishisiz, aynan o‘tgan shakli sayrning maʼnosi boshqa. U osuda yerlarda, xiyobon va ko‘chalarda aylanib yurish, tomosha qilish, orom olishni anglatadi. Sayr osuda joylarda kezishni anglatsa, sayilda gavjumlik mazmuni bor. U o‘zbekchada bahorda o‘tkaziladi­gan katta xalq sayr-tomoshalarini, sayr-tomosha maqsadida aylanib, ke­zib yurishni anglatadi.

Odatda bayramlarda, jumladan, Navro‘zda katta xalq sayillari o‘tkaziladi. Lekin sayillar faqat bayramlarga bog‘liq emas. Masalan, qovun say­li qovunxo‘rlik va sayr-tomosha maqsadi­da ko‘p­­­chilik bo‘lib dalaga – qovun poliz­iga chiqishdir. Lolalar ochilganda tog‘ yoki qirlarga ko‘plashib chiqish lola sayli bo‘ladi.

Doshqozon, toshqozon emas

Doshqozon so‘zini eshitganda toshqozon shakli ham xayolga keladi. Masalan, Toshhovuz o‘g‘uzcha shevada Doshovuzga aylanadi. Lekin doshqozonning tarjimayi holi boshqacha, u toshqozonga aloqador emas. Toshqozon degan so‘zning o‘zi yo‘q, axir toshdan qozon qilinmaydi-ku.

Dosh so‘zi forschadan o‘zlashgan bo‘lib, asliyatda katta o‘choq; xumdon maʼnosini anglatadi. Demak, doshqozon – katta o‘choqqa joy bo‘ladigan qozon. O‘zbekchada dosh so‘zining o‘zi ham qozon, doshqozon maʼnosida ishlatiladi. Lekin kam qo‘llanadi, asosan badiiy adabiyotda uchraydi.

Doshqozon katta yig‘inlarda, to‘y va maʼrakalarda ko‘pchilikka ovqat pi­shi­riladigan katta qozondir. Sumalak va halim asosan doshqozonda pishiriladi.

Qaldirg‘och bilan ko‘rshapalak qarindoshmi?

Qaldirg‘och – qanoti ingichka va uzun, juda tez uchadi­gan, qora-ola qush. Uni bahor elchisi deya taʼriflashadi.

Qaldirg‘och so‘zi “Devonu lug‘otit-turk”da qarg‘ilach shaklida berilgan bo‘lib, qarlig‘ach deb talaffuz qilish ham uchrab turishi aytilgan. Demak, keyinchalik so‘zning mana shu talaffuzi ustunlik qilgan va o‘zbekchada qaldirg‘ochga aylangan.

“Qadimgi turkiy tillar lug‘ati”da qarg‘ilach so‘zining ko‘rshapalak degan maʼnosi ham borligi aytiladi. Lekin boshqa manbalarda bunday maʼlumot uchramadi.

Qushga nega bunday ism berilgani haqida turli fikrlar bor. Ulardan biriga ko‘ra, qaran va qush so‘zlari birikishidan qaranqush – qora qush hosil bo‘lgan. Qaldirg‘ochning ustki patlari qora bo‘lgani uchun shunday nom berilgan bo‘lishi mumkin.

Darveshona – bahorgi tozalov

Darveshona so‘zi forschadan kirgan, darveshga o‘xshab, darveshlarcha degan maʼnoni anglatadi. Bahor faslida, ayniqsa, Navro‘z arafasida qish­loqlar va baʼzan shahar mahallalarida aholidan to‘plangan pul yoki oziq-ovqat hisobiga o‘tkaziladigan xayriya marosimi shunday ataladi. Ehson asosida o‘tkazilgani uchun ham darveshona nomi berilgan.

Bunda mahallalar, guzarlar, ko‘chalar, qabristonlar, ariqlar hashar qilib tozalanadi. Hashardan so‘ng katta-kichikka dasturxon yoziladi.

Bu so‘z shevalarda turlicha talaffuz qilinadi. Masalan, Farg‘onada darishana shaklida qo‘llanadi.

Somsa – tishning “o‘pichi”

Somsa – yoyilgan xamirga go‘sht, qovoq va shu kabilar solib tugib, odatda tandirga yopib yoki duxovkada pishiri­ladigan yegulik. Bahorda ayniqsa ko‘k somsa ko‘p pishiriladi. Bu taom deyarli butun Osiyo, Arabiston yarimoroli, O‘rta dengiz atrofi, Shimoliy va Janubiy Afrikada mashhur. Yevropa va Amerika qitʼasida ham ushbu somsa begona emas.

Bir taxminga ko‘ra, somsa so‘zi forscha sanbo‘sag so‘ziga borib taqaladi. Bu so‘zning maʼnosini baʼzilar katta, ajoyib, ulkan desa, ayrimlar u uchburchak maʼnosini beradi degan fikrda. O‘zbek tilining etimologik lug‘atiga ko‘ra esa, tish maʼnosidagi senn va o‘pich maʼnosidagi bo‘se so‘zlaridan hosil bo‘lgan. So‘zma-so‘z tarjimasi tisho‘par. Tovush o‘zgarishi natijasida sanbo‘sa, sambo‘sa shakli yuzaga kelgan.

Bu so‘z dunyo tillarida turli talaffuz variantlarida uchraydi. Masalan, forschada sanbuse, panjob tilida smosa, hindchada samo‘sa, urduchada samusa, arabchada sambusak yoki sambusa, bengal tilida singara, ibroniy tilida sambusak, somali tilida sambuusa, tojikchada sambo‘sa, birma tilida shemuza, portugal tilida shamusa, inglizchada samosa. Turkiy tillarda somsa yoki samsa shakli ishlatiladi.