Tilimizni bilamizmi: unutilgan o‘zbekcha so‘zlar – “namoz”, “behi”, “kaptar”, “million” kabi so‘zlarning turkiychasi nima?
Til muntazam rivojlanishda, o‘zgarishda. Vaqt o‘tgani sari unga yangi so‘zlar qo‘shiladi, baʼzi so‘zlar foydalanishdan chiqib ketadi. Bu jarayonda baʼzan asl so‘zlar boy berilib, til qashshoqlashishi, ular anglatgan maʼno-mazmunni ifodalash qiyin bo‘lib qolishi, baʼzan esa chetdan kirgan so‘zlar ularning o‘rnini egallab olishi mumkin. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bir paytlar tilimizda ishlatilgan, keyinchalik kitoblar qaʼrida qolib ketgan baʼzi so‘zlar haqida mushohada yuritadi.
Namoz – yukunch
Bu so‘zga ilk bor “Qisasi Rabg‘uziy”da duch kelgan edim. Keyin boshqa manbalarda, jumladan, “Devonu lug‘atit turk”da uchratdim.
Musulmonlar kuniga besh mahal bajaradigan ibodat bugungi tilimizda namoz deyiladi. Namoz forschadan olingan, asliyatda ham ayni shu mazmunda. Arabchasi – salot.
Islom dini turkiy qavmlar yashagan hududlarga kirib kelganida, xususan, VII-VIII asrlarda turkiy til juda quvvatli edi. U yangi tushunchalarga tezda ot qo‘yib olardi. Namoz bilan ham shunday bo‘ldi. Uni yukunch deb atadilar. “Devonu lug‘atit turk”da yukunch namoz maʼnosida sharhlangan va u bilan bog‘liq misollar bir necha o‘rinlarda keltirilgan:
Qul Tangrika yukundi – banda Tangri taologa ibodat qildi.
Tangrika yukunch yukundi – Tangri taologa yukundi, namoz o‘qidi.
O‘l yukunch etti – u namoz o‘qidi.
Yukunch yukundi iborasi bosh egdi, bo‘yin sundi maʼnolarida ham ishlatilgan. Masalan, “O‘l bekga yukunch yukundi” jumlasi u bekka bosh egdi maʼnosida. Bu yerda ibodat mazmuni yo‘q.
Yukunmoq so‘zining ibodat qilmoq maʼnosi XV asrdayoq yo‘qolib ulgurgan. Chunki Navoiy asarlarida ham yukunmoq egilmoq, hurmat yuzasidan taʼzim qilmoq maʼnolarida keladi.
Behi – ayva
Behi fors tilidan kirgan. Asliyatda beh – yaxshi, yoqimli so‘zidan hosil bo‘lgan, hidli, yoqimli hidli meva maʼnosiga ega. Izofa orqali yangi maʼno kasb etib, olmalar turkumiga kiruvchi xushbo‘y mevani anglatishni boshlagan. O‘zbekchada raʼnodoshlar oilasiga mansub mevali daraxt va uning yoqimli isli mevasini bildiradi.
Behi so‘zi tilimizga XIV–XV asrlarda kirib kelgan. Bundan oldin turkiy xalqlar bu mevani ayva, avya deb atagan. Mahmud Koshg‘ariy “Achig‘ avya tishig‘ qamatti” jumlasini “Nordon behi tishni qamashtirdi” deb izohlaydi. Ayva so‘zi tilimizni Navoiy davridayoq tark etib ulgurgan. Chunki shoir asarlarida undan foydalanmagan, forscha behi so‘zini ishlatgan.
Hozir turk, qozoq, qirg‘iz, ozarbayjon, chuvash, yoqut kabi turkiy tillarda, ukrain, rus, belarus kabi slavyan tillarida ayva so‘zi ishlatiladi va behi maʼnosini anglatadi.
Kaptar – ko‘karchin
Kaptar so‘zi – kabutarning tovush o‘zgarishiga uchragan shakli. Manbalarga ko‘ra, o‘zbek tilida kabutar so‘zi dastlab XIV asr Xorazm yozma manbalarida va Navoiy asarlarida qo‘llangan. U fors tilidan o‘zlashgan, o‘zagi – kabud so‘zi ko‘k rangni anglatadi.
Qadimgi turkiy tilda bu qush ko‘gurchgun deb atalgan. Keyinchalik ko‘karchin, ko‘kbarchin shakllari paydo bo‘lgan. Bu so‘z Navoiy asarlarida uchramadi. Demak, u tilimizni juda erta tark etgan.
Ko‘karchin so‘zi hozir turk, tatar, ozarbayjon, boshqird tillarida turli tovush o‘zgarishlari bilan ishlatiladi. Qirg‘iz, qozoq, turkman tillarida ham kaptar, ham ko‘karchin variantlaridan foydalaniladi. O‘zbek, uyg‘ur, qoraqalpoq tillarida esa forscha kaptar afzal ko‘rilgan.
O‘zbek tilida bu so‘z Ko‘karchin ismida saqlanib qolgan. Biroq bu nom bugun urfda emas. Baʼzan adabiy asarlarda, ko‘proq sheʼriyatda ko‘karchin so‘zi uchrab qoladi. Lekin bu o‘quvchini ko‘pincha lug‘at va manba qidirishga majbur qiladi. Chunki uning maʼnosi bugungi kitobxonga tanish emas.
-chin qo‘shimchali boshqa qush nomi – lochin bugungi tilimizda ham ishlatiladi.
Eʼtibor bergan bo‘lsangiz, forschada ham, o‘zbekchada ham so‘zning o‘zagida ko‘k maʼnosi ifodalangan. Qiziq tomoni, ruscha golub so‘zining ildizi ham shu maʼnoga ega.
Million – tuman yuz
Qadimgi turkiy tilda sonlar sof turkiycha bo‘lgan. Keyinchalik juda katta sonlarni, jumladan, million va milliardni bildiruvchi so‘zlar boshqa tillardan kirib kelgan. Lekin bundan ming yil oldin ham turkiy tilda millionni ifodalash mumkin bo‘lgan.
Eski o‘zbek tilida tuman so‘zi o‘n mingni bildirgan. “Devonu lug‘atit turk”da tuman ming so‘zi ming-ming, ming tuman, ming marta ming, bir million deb izohlangan. Tuman ming yarmaq so‘zi esa bir million tanga deb sharhlangan. Rosmana hisoblasangiz, tuman ming soni o‘n million ekani oydinlashadi. To‘ppa-to‘g‘ri bir million bo‘lishi uchun tuman yuz deyish kerak. Shunday bo‘lsa-da, bir narsa aniq: IX–X va undan oldingi asrlarda ham turkiylar million darajasida hisob-kitob qila olgan.
Bobur Hindistonning moddiy boyliklari ko‘pligini, katta miqdorni anglatuvchi sonlari borligi ham shundan dalolat ekanini taʼkidlaydi: “Yana hind eli adadni ham xo‘b tayin qilibturlar: yuz mingni lak derlar, yuz lakni kurur derlar. Yuz kururni arb derlar. Yuz arbni karb, yuz karbni nil, yuz nilni padam, yuz padamni song. Bu adadlarning tayini Hinduston molining ko‘plugining dalilidur”.
Lakdan naridagilarini hisoblash uchun kalkulyator axtarib qolasiz. Yuz lak, yaʼni kurur bugungi ifodada o‘n million bo‘lar ekan. Demak, u tuman mingga teng.
“Boburnoma”dagi maʼlumotga asoslanilsa, lak so‘zi bizga hind tilidan kirgan. Lakdan katta sonlar eski o‘zbek tiliga o‘tmagan. Balki, ehtiyoj bo‘lmagandir.
Lak so‘zi Boburdan oldin yashagan adiblar ijodida ham uchraydi. Alisher Navoiy bir millionni o‘n lak so‘zi bilan ifoda etgan. Badiiy adabiyotda uchraydigan lak-lak so‘zi millionlab, milliardlab maʼnosini beradi. Agar uni yuz mingta yuz ming deb tushunilsa, o‘n milliardga to‘g‘ri keladi.
Lak yuz ming bo‘lgani sababli ikki yuz ming, besh yuz ming kabi sonlar ikki lak, besh lak sifatida berilgan. Yuz ming baʼzida o‘n tuman ham deyilgan. O‘n tuman – bir lak. Alixo‘ja – Xo‘jaali uslubida. Demak, qadimgi tilimizda katta sonlarni ifodalash birmuncha oson va imkonliroq bo‘lgan.
Demak, turkiy tilda:
O‘n milliard – lak-lak.
O‘n million – tuman ming yoki o‘n lak.
Bir million – tuman yuz.
Yuz ming – bir lak yoki o‘n tuman.
O‘n ming – tuman.
Kaktus – qumanjir
Kaktus so‘zi yunoncha kaktos so‘zidan. U asliyatda tikanli yovvoyi o‘simlik – qushqo‘nmasni anglatgan. Kaktus atamasini fanda ilk bor 1737 yili biolog olim Karl Len ishlatgan. U bu nom bilan barcha o‘tkir tikanli o‘simliklarni nazarda tutgan.
Kaktus – issiq mamlakatlarda o‘sadigan, etdor poyali, to‘p-to‘p tikanaklardan iborat bargli o‘simlik. Garchi olis yurtlarda o‘ssa-da, biz uchun begona emas. Uning o‘zbekcha nomi bor – qumanjir. Ha, hayron bo‘lmang, izohli lug‘at ham, ruscha-o‘zbekcha lug‘at ham bunga guvohlik beradi. Ishlatmaganimiz uchun begonalashgan xolos.
Biroq savol tug‘ilishi mumkin: nega qumanjir? Kaktus bilan anjirning nima aloqasi bor? Nimaga anjirga qiyoslangan?
Misr arabchasida biz bilgan anjir ham, kaktus mevasi ham at-tiyn, yaʼni anjir deb ataladi. Kaktusning anjirga o‘xshash mevasi meva-sabzavot do‘konlarida, odamlar yetaklab yuradigan arava-rastalarda sotiladi. Demak, mevasining tashqi tuzilishi sabab kaktusga ham anjir nomi berilgan.
Vikipediya maʼlumotlariga ko‘ra, turklar kaktus mevasini eshakanjir, hind anjiri, farang anjiri, farang yemishi, tikanli anjir, qaynanatili deyisharkan. Eshakanjir degan so‘zni o‘qib, yozda achchiq bo‘ladigan, qishgacha turib, keyin taʼm kiradigan olma xalq tilida eshakolma deyilishi yodimga tushdi.
Bu mevani Turkiyada ham topish mumkin. U Oqdengizda tabiiy usulda yetishtiriladi. G‘arbiy va Janubiy Onado‘lida ham uchraydi. Qumanjir totli va suvli bo‘ladi.
So‘zi isteʼmolda bo‘lganidan bu meva oldin bizning o‘lkalarda ham yetishtirilgan va yeyilgan degan xulosaga kelish mumkin. Kaktus asosan qumli, qurg‘oqchil joylarda o‘sgani uchun anjir so‘ziga qum so‘zi qo‘shilgani ehtimoli katta. Mevasi sabab o‘simlik ham shunday nom olgan. Xuddi olma mevasining daraxtini ham olma deganimiz kabi.
Hamyon – yonchiq
Hamyon forschadan o‘zlashgan. Asliyatda pul solinadigan xaltacha; pul qopchig‘i degan maʼnoni anglatadi. O‘zbekchada karmon va cho‘ntak maʼnosida ishlatiladi. Uning sinonimi karmon so‘zi aslida o‘zbekcha ekani haqida oldinroq aytgan edim. Hamyonning unutilgan boshqa bir o‘zbekcha varianti ham bor: yonchiq.
Yonchiq so‘zi ikki xil maʼnoga ega: to‘n, chakmon va shu kabilarning ichki yon tomoniga tikilgan cho‘ntak; pul solish uchun yonda olib yuriladigan xaltacha, hamyon. Minglab yillar naridan eson-omon kelgan, XX asrda ham qo‘llangan so‘zni bugun ishlatmay qo‘ydik hisob:
– Hademay elga qahatchilik bo‘lg‘ay, – dedi qalamtaroshini yonchig‘iga solar ekan. (M. Osim, “O‘tror”).
Homid yonchig‘ini chiqarib, bir qo‘lidan ikkinchi qo‘liga oltinlarni sanab tushira berdi. (A. Qodiriy, “O‘tgan kunlar”).
Bu so‘z qadimgi turkiy tilda gavdaning o‘ng yoki chap tomoni maʼnosini anglatgan yan oti va kichraytirish maʼnosini ifodalovchi -chuq qo‘shimchasi qo‘shilishidan hosil qilingan. “Devonu lug‘atit-turk”da yanchuq so‘zi hamyon; pul solinadigan hamyon deb izohlangan.
