O‘zbek bolalar adabiyoti deganda ko‘z oldimizga Anvar Obidjon, Xudoyberdi To‘xtaboyev va yana bir qancha ijodkorlar keladi. Lekin negadir yangi avlod haqida gapirganda yoki ulardan keyin yozilgan asarlar xususida so‘z ketganda qandaydir manzarani tasavvur etishimiz qiyin. Xo‘sh, bugungi o‘zbek bolalar adabiyoti qanday ahvolda? Nimalar bo‘lmoqda? Qanday asarlar yozilmoqda? Shular haqida batafsil bolalar yozuvchisi Sa’dullo Quronov bilan suhbatlashamiz.
— Shu yilgacha sizni ikkita kitobingiz bilan tanidik. Avval “Galaktikada bir kun”, oradan hech qancha o‘tmay “Koinot javohiri” chop etildi. Ijobiy fikrlar tanqiddan ko‘ra ko‘proq bo‘ldi. O‘zbek bolalar adabiyotida negadir teskari holat – ko‘ngil to‘lmaydigan tomonlar ko‘p. Bizda chindanam bolalarga atab kitob yozilmayaptimi yoki Xudoyberdi To‘xtaboyev, Anvar Obidjondan keyin zanjir halqasi uzildimi?
— Bolalar adabiyoti haqida gaplashar ekanmiz, muammoning keng tarmoqli ekani, bir-biri bilan uzviy bog‘liqligini unutmaslik kerak. Muammo kompleksli tarzda shishib kelgan. Bolalarga yaxshi asarlar yo‘qdek, ota-onalar kitob tanlashga qiynalayotgandek, deb aytdingiz. Buning ikki tarafi bor: haqiqatda yaxshi kitoblar kam. Ikkinchi tarafdan, o‘qish madaniyatining ommaviy tarzda sustlashib ketgani ham sabab. Yaxshi kitoblarni olishga rag‘batni o‘ldirgan va hozir ham shunday. Muammo o‘quvchi va biz ijodkorlar tomondan teng kelib qolyapti.
O‘zim ham shuni sinab ko‘rish uchun kitob bozoriga bordim. Muammo nimadaligini bilish uchun bolalarim bilan aylandim. Bir necha soat bozor kezib, atigi 3-4 ta kitob sotib ololdim, xolos.
Kitob do‘konlariga kirsak, ertak kitoblar shu qadar ko‘pki, sanog‘i yo‘q. Eng ajablanarlisi, o‘sha ertaklarning manbasi yo‘q. Xalq ertagimi, muallif yozganmi, kimdir to‘qidimi — bilib bo‘lmaydi. Na mazmun, na saviya, tili bor. Kitob noshirlikdagi muammolar bilan bog‘liq.
Aytmoqchi bo‘lganim, muammolar tarmoqlashib ketgan va bir nuqtada yig‘ilib, o‘zbek bolalar adabiyotining tanazzuliga asos bo‘lyapti.
— Demak, bolalarga kitob yozilmayapti, chop etilmayapti, deyishimiz ham noto‘g‘ri ekan-da?
— Noto‘g‘ri. O‘qilmayapti, deyishimiz ham noto‘g‘ri. Lekin hammasida muayyan darajada haqiqat ham bor.
Ta’limda o‘qib tushunish ko‘nikmasi degan malaka bor. Bu har bir bolada, savodli insonda shakllanishi kerak bo‘lgan ko‘nikma. Muammoning yana bir uchi – amaldagi darsliklarimiz bolaning o‘qib tushunish malakasini shakllantirishga go‘yoki qaratilmagandek tuyuladi. O‘qish texnikasiga urg‘u berdik shu choqqacha. Oddiy baholashdayam bolaning tezligini o‘lchovga soldik. Bolaning o‘qib tushungani, anglagani, mulohaza yuritganini baholamaymiz.
Bizda ta’lim yodlashga asoslandi-da. Tilda bo‘ladimi, boshlang‘ich sinflardami, biz ko‘proq muallifning biografiyasi bilan tanishdik, e’tiborni shunga qaratdik. Berilgan asarni tushunish, estetik zavq olish, kitobning hayotiy-ijtimoiy ahamiyatini his qilishga darsliklarda uncha e’tibor bermaganmiz.
Bunda kim aybdor? Tizim, davlat test markazi deyishimiz mumkin.
Adabiyot fanining maqsadi, o‘quvchida tafakkurni uyg‘otish, badiiy did, ijodkorlikni shakllantirishdir.
Biz fandan egallash mumkin bo‘lgan ko‘nikmalarni ijtimoiy hayotga, insonning ma’naviy barkamolligiga yo‘naltirsak edi, balki, o‘quvchilik madaniyati ham shakllangan bo‘lardi, deb o‘ylayman.
— Bolaning badiiy tafakkuri, didini shakllantirishda uning ma’lum yoshga yetishini kutishimiz noto‘g‘ri ekan. Keling, shu haqida gaplashsak.
— Dinara Mo‘minova degan yozuvchi ayol bor. U kishining yaqinda “Quyoshning sehrli botishi” degan kitobi chiqdi. Shu ayol Facebook’da qiziq-qiziq maqolalar joylaydi. Yaqinda bir postiga ko‘zim tushdi. Xorijlik tadqiqotchilarning aniqlashicha, bolada badiiy asarni his qilish, qahramonlarni tanish va ajrata olish qobiliyati 5-6 oyligida boshlanarkan.
Xorijda bir janr shakllangan. Rasmli kitob. Aynan tarjimasi shunday. Bu illyustratsiyali, ichida rasmlari bor kitob ham emas. Rasmning o‘zi matnning bir bo‘lagiga aylangan. Katta varaqda bitta surat “so‘zlaydi” matn bilan birga. Bu aynan 0+, 3+ kategoriyali bolalarga mo‘ljallangan bo‘ladi.
Bolani muayyan qoidalar bilan nimagadir o‘rgatishimiz shart emas. U intuitiv ravishda o‘rganadi hammasini.
Tizimlilik yosh kategoriyasi bilan bog‘liq. Xorijda bolaning hatto qaysi so‘zni qaysi yoshda tushunishini ko‘rsatadigan dasturlar bor. Hisob-kitobi bor. Bizda buning iloji yo‘q. Nashriyotlar muharrir yoki yozuvchining subyektiv qarashiga ko‘ra yosh chegarasini belgilaydi.
Tizimni yo‘lga qo‘yishda ilmga suyanishimiz kerak. Bir vaqtning o‘zida bolalar adabiyotidagi muammo – kattalar muammosi, tilshunoslar, adabiyotshunoslar, noshirlar, yozuvchi, psixolog, illyustratorlarning masalasidir.
— Ko‘pchilik bolalar uchun yozish osonroq kattalar nisbatan, deb o‘ylaydi. Vaholanki, bu yuz martalab qiyin, mashaqqatli ish. Bola siz-u mendan aqlli, sezgir va zukko bo‘ladi. Shunday emasmi?
— Har narsaning asosi – ijodkorlikda. Matematik ham, muhandis ham ijodkor bo‘lishi mumkin. Buni keng ma’noda qo‘llayapman.
Bola uchun yozilgan asarda eng muhim omil nima, deyishsa “matn, til” degan bo‘lardim. Til shunday bo‘lishi kerakki, agar siz matnni bolaning yoshiga mos so‘zlardan foydalanib, samimiy yozsangiz, matningizni tishga tegadigan bayondan xoli qilib tasvirlasangiz, bola kitobingizni yoqtirmasligi mumkin, lekin oxirigacha o‘qiydi. U avvalo tushunib olishi kerak. Voqealar qayerga ketayotganini anglab olsagina, zavqlanib o‘qiydi.
Bolalar yozuvchisini qiynashi kerak bo‘lgan narsa – mas’uliyat. U yozyapti, lekin bolalar o‘qimayaptimi, yozmasligi kerak. Asaringiz e’tirof etilmadi, o‘rni, o‘quvchisini topmadimi, mayli. Kattalar uchun yozaver, bolani aldama. Insofli bo‘l! Adashib, asaringni o‘qib qolsa, oqibati yomon bo‘ladi. Badiiy didini o‘ldirishdan boshqaga yaramaydi. Agar boshqa asar o‘qimasa, juda dahshatli.
Bolaga asar yozayotgan ijodkor “Kapalak effekti”ni unutmasligi kerak. Ya’ni Avstraliyadagi kapalakning bitta qanot qoqishi Janubiy Amerikada tornadolarni keltirib chiqarishi mumkin. Shaxsan o‘zim sevgi-muhabbat kabi mavzularni kitobimga kiritmayman. Kattalar uchun ayrim detallarni qoldirish mumkin, lekin hammasiniyam emas.
Bolalarga atab yozyapsizmi, insofli bo‘ling!
— Bugungi zamon bolasini ertak-cho‘pchak bilan aldash qiyin. Zamonaviy vositalar ichida ulg‘ayayotgan o‘g‘il-qizni hayratlantira oladigan asarlar yozish talab etiladi endi. Lekin yozuvchilarimizning aksari avval didaktika – pand-nasihatni ko‘pincha oldga qo‘yishadi. To‘g‘ri, bu hammasidan avval kerak. Axloqsizlik har qanday noma’qulchilikning boshi. Ammo davr talabini ham unutmaslik kerak, menimcha. Yozilayotgan asarda bolaga nimani o‘rgatish muhim va qanday mavzularda yozish kerak, deb o‘ylaysiz?
— Didaktika deganingizda bir gapni aytay, bu bizning qon-qonimiz, tafakkurimizga singib bo‘lgan hodisa. Shunchaki “yaxshi bo‘l, yomon bo‘lma!” degan gapni aytish boshqa, buni muayyan qahramonga yuklab, turli ziddiyat, voqealar rivojida tushuntirish – haqiqiy badiiy adabiyot. Asar shunday bo‘lsinki, bola salbiy xislatlar nimaligini kitob tugagach voqealar oqimidan kelib chiqib anglasin.
Bugun butun dunyoda fantastika janri rivojlanmoqda. Uning turlari ko‘p – ilmiy-fantastika, fentezi kabilar.
O‘zim uchun belgilab olganman, balki faqat shu yo‘nalishda yozarman – ilmga tayanib, muayyan muammoni o‘rtaga qo‘yaman va buni kitob qilaman.
O‘tgan asrlarda Xitoyda kommunistik partiya eng cho‘qqisiga chiqqan paytda: “Fantastika bolani hayotdan uzoqlashtiradi”, deb bu janrga muayyan cheklovlar qo‘yiladi. Oradan vaqt o‘tib, kuzatishsa, ilm-fan, ishlab chiqarish, taraqqiyotda G‘arb oldinda, Xitoy tobora orqada qolyapti. Muammoni o‘rganishgan va fantastika janrini cheklashgani katta xato bo‘lganini tushunib yetishgan. Shundan keyin Xitoy maxsus dastur tuzib, fantastikaga alohida e’tibor qaratadi. Hozir Amazon’da eng ko‘p kitobi sotiladiganlar xitoylik fantast yozuvchilarnikiga to‘g‘ri keladi.
Ilm-fan yo‘nalishida inqilob qilmoqchi bo‘lsak, mana shu janrga e’tibor qaratishimiz shart.
Sa’dulla Quronov bilan suhbatning to‘liq shaklini “Daryo”ning YouTube’dagi sahifasi orqali tomosha qilishingiz mumkin.
Charos Nizomiddinova suhbatlashdi.
Tasvirchi va montajchi — Ilhom Xursanaliyev.
Izoh (0)