“Istalgan tilak uchun umring bilan tovon to‘laysan — qancha ko‘p xohlasang, hayoting shuncha qisqarib boraveradi…” “Sag‘ri teri tilsimi” romani haqida

Don Korleonedan Rafaelga qadar

Balzak asarlariga mukkasidan ketishim Mario Pyuzoning “Cho‘qintirgan ota” asari bilan bevosita bog‘liq. Asarga epigraf qilib, Balzakning quyidagi so‘zlari olingan: “Har qanday katta boylik ortida jinoyat yashiringan bo‘ladi”. To‘g‘ri, bir qarashda hech qanday alohidalik yo‘q. Lekin hamma gap ushbu hikmatning alohida emasligida. Ulkan boylik ortida, albatta, jinoyat, katta pora yotishini va aynan bizda bu hodisalarning sodir bo‘lishi tabiiy qabul qilinib bo‘lganligi sabab ham shu aforizm menga qattiq ta’sir qilgan.

Qahvaxo‘r amakining “Gorio ota”, “Dahriyning ibodati”, “Gobsek” kabi realizmning shafqatsiz po‘rtanalari bilan sug‘orilgan og‘ir asarlaridan keyin, ochig‘i yana bitta kattaroq romanini o‘qishga majol topa olmayotgan edim. Lekin “Sag‘ri teri tilsimi” mutolaasidan so‘ng, Balzakdek realist ham mistikaga murojaat qilganini hamda uni reallik bilan omuxtalashtirib, o‘ziga xos tarzda ifodalay olganiga qoyil qoldim. Umuman olganda, Balzak asarlarida sudxo‘rlik va raqobat, moliyachi nayrangbozlar, mulk uchun, oltin uchun kurashib tubanlik botqog‘iga botgan korchalonlar, turli toifadagi odamlar qiyofasi gavdalanadi.

Masalan, burjua ideologiyasi, pulga va oltinga sig‘inish odatining 19-asr Fransiyasi shaharlaridan eng olis viloyatlarigacha yetib borib, eng sofdil kishilarni ham baxtsiz etayotganini yozuvchi “Yevgeniya Grande” romanida tasvirlar ekan, bunday hayot ustidan chiqargan hukmning obrazlar orqali ifodalashdan tashqari “bu burjua zamoni fojiasidir, unda zahar yo‘q, xanjar ishtirok etmaydi, ammo bu fojia unda ishtirok etuvchi uchun mashhur Atridlar oilasida bo‘lib o‘tgan barcha dramalardan ham beshafqatroqdir” degan ta’rifni qo‘shimcha qiladi.

Asar haqida ikki og‘iz

Romanning birinchi nashri Parijda 1831-yilning avgust oyida muallifning kirish so‘zi bilan ikki kitobda bosilib chiqqan. Balzak “Sag‘ri teri”dan ayrim parchalarni vaqtli matbuot sahifalarida e’lon qilgan. 1830-yilning dekabrida “Karikatura” jurnalida qimorxona sahnasi (romanning boshlanishi) “So‘nggi napoleondor” nomi bilan chop etildi. Balzak hayotligida “Sag‘ri teri tilsimi” yetti marta nashr etilgan.

Muallif ushbu romanini 1845-yilda “Insoniyat komediyasi” (“Falsafiy etyudlar”) birinchi nashrining 14-tomiga kiritgan.

Balzak asariga o‘ziga xos tasviriy epigrafni ilova qilgan. Bu epigraf 18-asr yozuvchisi L. Sternning “Jentlmen Trestram Shendining hayoti va mulohazalari” romanidan olingan. Stern romani qahramonlaridan biri, kapral Trim hassasining uchi bilan xuddi shunday to‘lqinsimon (faqat tikka) shaklda chizadi. Bu bilan u inson hayoti haqidagi mulohazasini bildiradi.

“Sag‘ri teri tilsimi” romanining o‘ziga xosligi uning uchta alohida qismga bo‘linganligi va bir vaqtning o‘zida bu qismlar bir-biriga bog‘liqligida. Birinchi qism “Tilsim” realizm hamda fantastika unsurlarini o‘zida birlashtiradi, bu bobni qora bo‘yoqlar bilan chaplangan romantik ertak desak ham bo‘ladi. Bunda hayot va o‘lim, o‘yin (pul uchun), san’at, sevgi, erkinlik mavzulari ko‘tarilgan. Ikkinchi qism “Toshyurak qiz” — bu Balzak psixologizmi bilan singdirilgan nihoyatda realistik rivoyat. Bu yerda biz haqiqat oldidagi yolg‘on his-tuyg‘ular, ijod, inson umri haqida o‘qiymiz. Eng so‘nggi qism “Talvasa”da esa tiyiqsiz g‘azab, tushovlanmagan tuyg‘ularga, to‘kis baxt hamda sevgilisining qo‘lida jon beradigan adoqsiz qayg‘uga birdek joy bor.

Sujet va tahlil

Sujet sag‘ri terisi bilan bog‘liq tilsim hodisasiga asoslangan. Sag‘ri terisi deb qadimiy Eron hududlarida yashagan yovvoyi eshaklarning g‘ayrioddiy zotinning terisiga nisbatan aytilgan. Terining orqa tarafida sanskrit yozuvida (aslida, qadimiy arab yozuvida) shunday yozilgan bo‘ladi: “Ista va istaklaring bir zumdayoq amalga oshadi. Ammo tilaklaringni o‘z umring qarichi bilan o‘lchashingni unutma. Har bir tilakdan so‘ng umring kabi qisqarib boraveraman. Istasang, mendan foydalan!”

Rafael chorasizlikka bo‘kkan qashshoqlik chohidan, u yerdagi qorong‘ilikdan xalos bo‘lishni istab yurgan payt bu talisman berayotgan taklif unga naqd jannatga chipta yutib olgandek ta’sir qiladi va ko‘p buyuk asarlarda qarg‘algani kabi inson nafsi uchun tag‘in iblisga o‘z qalbini sotadi!

Do‘kondagi munkillagan sotuvchi sen shayton bilan ulkan bitim tuzding, deganida unchalik fahmiga yetib bormagan Rafael birinchi va halokatli tilakni aytadi va talismanni (tumor) oladi. Ammo u boshidanoq “istak” tushunchasini juda aniq ma’noda talqin qilib, psixologik xatoga yo‘l qo‘yadi — “istak” toifasiga faqat aqlbovar qilmas mo‘jiza, g‘ayritabiiy, g‘ayrioddiy narsalar, aniqroq qilib aytganda, oltin baliq haqidagi ertakdagi holatga tushdim deb o‘ylaydi. Biroq ko‘p o‘tmay boy-u badavlat bo‘lib, shon-shuhrat pillapoyalaridan qiynalmaygina chiqib borar ekan, u to‘satdan sag‘ri terining xususiyati nafaqat bunday “katta” istaklarga, balki inson qalbining eng oddiy, hamma bilgan, hech kim parvo qilmagan harakatlari, xohishlariga ham tegishli ekanligini payqab qoladi.

Ma’lum bo‘lishicha, unga biron bir mayda-chuyda, kundalik hayotda ro‘y beraverib bezillatib yuborgan holatlarni go‘yo hasratlashgandek gapirib berishning o‘zi kifoya — halokatli shartnoma mexanizmi darhol ishga tushadi, istak amalga oshadi, shu bilan birga, terining hajmi zum o‘tmay kichrayadi, lahzasi hech bir javhar-u marvaridlar bilan o‘lchanmaydigan go‘zal ne’mat — hayoti esa qisqaradi.

Sag‘ri terisi tom ma’noda har qanday, shunchaki xayolda “zip” etib o‘ylangan ahamiyatsiz, beixtiyor sodir bo‘lgan istakni-da amalga oshiradi. Rafael o‘zini shaytonning tuzog‘ida ko‘radi. Albatta shunday bo‘ladi. Yengil erishilgan narsa ortida samimiy omaddan ham ko‘ra ko‘proq nafs qudrati yotadi, axir.

Yigit miyasidan nimanidir istashni chiqarib tashlashga zo‘r berib kuchanadi, biroq istamaslikning o‘zi bir istak edi! Vahima va talvasa ichida aqldan ozar darajaga keladi. O‘zini tashqi dunyodan ajratishga, har xil istaklarni o‘ylanmasidanoq yo‘q qilishga, istak tushunchasini bu chirib ketgur boshdan chiqarib tashlashga chiranadi. Ammo, afsuski, g‘isht qolipdan ko‘chgan, dahshatli sotuv amalga oshib bo‘lgandi. Tirik holda o‘lish, jismoniy o‘limdan ming karra yomonroq va Rafael, qanchalik qochishni istamasin, alaloqibatda, baribir shu ko‘yga tushadi.

Burjua jamiyatidan nafratlanib o‘tgan adib xulosasi

Balzak ko‘nglida asarni yozish niyati qanday tug‘ilganligini yozuvchining kundalik daftarlaridan bilsa bo‘ladi. Daftardagi qisqa tezislarni eslatuvchi mana bu yozuvlarga e’tibor bering: “Hayot timsoli bo‘lgan terini kashf etish... Falsafiy ertaklar uchun. Birinchidan, sag‘ri teri. Inson hayotining toza va oddiy ifodasi, chunki u hayot, mexanizm. Inson hayoti mashinasining aniq formulasi. Xullas, yakka vujud tasvirlanadi, lekin hayotiy qilib; mavhum emas”. So‘ng Balzak asarning falsafiy zaminini quyidagicha ifodalaydi: “Bu asar (falsafiy ertak) hozirgi asrimiz, hayotimiz, xudbinligimizning formulasi bo‘lib qoladi”.

“Sag‘ri teri” haqida “Karikatura” jurnalida Aleksandr B. imzosi bilan bosilgan birinchi taqrizda epigraf bunday talqin etiladi: “Romanda inson hayoti ilonday egri-bugri, to‘lqinli, ilang-bilang chiziqdan iborat dramaga qiyos qilinadi, zotan, uning egriliklaridan qochmaslik kerak. Asarning qoyilmaqom epigrafi shuni anglatadi”.

Janr jihatidan “Sag‘ri teri” Balzakning falsafiy romanlariga kiradi. Yozuvchining falsafiy romanlari, qissalari va hikoyalari turkumi shu asar bilan boshlanadi. Balzak zamondoshi bo‘lgan tanqidchi F. Shal haqqoniy ko‘rsatishicha, adib “Sag‘ri teri”da “yangi davr fantastikasi”ni kashf etgan. Chindan ham Balzak asarda yosh shoir taqdirini ko‘rsatish orqali burjua voqeligining aqlga muvofiq emasligini, ehtiroslarning g‘aroyibligi va shafqatsizligini, kundalik turmush po‘chog‘i ostidagi dahshatni, fojiani ochib ko‘rsatadi.

“Sag‘ri teri”da Balzak burjua jamiyatidagi asosiy ziddiyatlarni ochishga intiladi: u, mehnatning tagi rohat emasligini ko‘rsatishga harakat qiladi. Bir yoqda g‘arib, qashshoq turmush, qondirilmagan istaklar; boshqa yoqda inson shaxsiyatini vayron qiluvchi aysh-ishrat, shahvat ketidan quvish...

Ushbu romanda shaxsning manmanlarcha tilak-istaklarini qondirish yo‘lida halokatga uchrashining timsoli bo‘lib ko‘rinadi. “Tilak — bizni kuydiradi, imkon esa xarob qiladi”, deydi Rafaelga keksa antikvar. Tilak, ehtiroslardan o‘zini tiyish ham, aysh-ishratga mukkadan ketish ham odam uchun halokatlidir.

Buyuk asarlar yaratib, Parijni zabt etishni orzu qilgan kambag‘al shoirning hayot yo‘lini tasvirlar ekan, Balzak muayyan darajada o‘zining yoshlik yillarini eslaydi. Asarda yozuvchining Lediger ko‘chasidagi bolaxonada — hujrada kechirgan ochin-to‘qin turmushi, dadil ijodiy rejalari, mehnati o‘z aksini topgan.

“Sag‘ri teri” asarida tilga olingan ko‘pgina muammolar va mavzularni Balzak keyingi romanlarida yanada rivojlantirdi. Chunonchi, adib “Ushalmagan orzular”, “Kurtizankalarning dabdabasi-yu g‘aribligi” romanlarida shoir taqdiri mavzusiga murojaat qiladi. Kiborlar jamiyatining vakili, mehnat qilmay, kayf-u safoda yashash falsafasini targ‘ib qiluvchi Rastinyak do‘sti Rafaelning taqdiriga katta ta’sir ko‘rsatadi. Keyinchalik, Rastinyak “Insoniyat komediyasi”ning asosiy qahramonlaridan biriga aylanadi. Jumladan, “Gorio ota” romanida, “O‘zi bilmas masxarabozlar” hikoyasida, “Kurtizankalarninlg dabdabasi-yu g‘aribligi” romanida va boshqa bir qator asarlarida. “Sag‘ri teri tilsimi”da, bazm-u jamshid paytlarida “Insoniyat komediyasi”ning asosiy qahramonlaridan yana biri “Oltinlarga cho‘miluvchi qotil” bankir Tayfer paydo bo‘ladi.

Asardan iqtiboslar

• Tilak bizni kuydiradi, imkon vayron qiladi, bilish esa bizning zaif vujudimizni abadiy sokinlikka olib keladi.
• Yoshligimizda odamlar va sharoit tazyiqiga qaramay, tuyg’ularimizning nozik-nihol guliga, vijdonimizga, fikrlarimizga hali gard qo’nmagan bo’ladi. Shu tufayli yovuzlik bilan kelisholmaymiz; burchimizni ochiq-oydin anglaymiz; nomus o’limdan kuchli bo’ladi; ko’nglimiz ochiq, quvlik nimaligini bilmaymiz.
• Iste’dodli, talantli odamlar hamisha yonib yashaydilar: qizlar esa talantli odamning g’am-kulfatlariga sherik bo’lishni istashmaydi – qizlarning hammasi o’z oshiqlarining faqat shuhrat keltirishini o’ylashadi. Aslida ular bizni sevmaydi, balki biz orqali o’zlarini sevishadi! Axir ijod qilishga, bunyodkorlikka qodir bo’lgan kambag’al, mag’rur san’atkor ular uchun xudbin ko’rinadi. Talantli odamning tevaragida doimo qandaydir fikrlar girdobi charx uradi, shu girdobga hamma narsa g’arq bo’lib ketadi, hatto ma’shuqasi ham.
• Bu yerdagi tomoshalar birovga qimmat, birovga arzon tushadi…
• Bu yerda birovning shafqatiga sazovor bo’lish uchun o’taketgan baxtsiz, birovning mehrini qozonish uchun juda zaif, birovning ko’nglini eritish uchun juda g’arib kishi bo’lish kerak.

Qiziqarli faktlar 

— O‘z tarjimayi holida muallifning ta’kidlashicha, o‘zi yozgan eng sevimli asari bu “Lui Lambert” romani;

— Yozuvchi dunyoda birinchilardan bo‘lib, mualliflik huquqi loyihasini ishlab chiqqan;

— Balzak bir kunda turk qahvasidan 50 chashkagacha ichgan. Agar qahva qaynatishning iloji bo‘lmasa, Balzak qahvani qurug‘icha og‘ziga tashlab olar ekan. Realist adibimiz “Inson komediya”sini yozguncha u 15 ming chashka o‘tkir qahva ichganligi haqida mish-mishlar yuradi;

— Balzak og‘ir hayot va ijod yo‘lini bosib o‘tadi. Surunkali mehnat va hayotiy qiyinchiliklar tufayli sog‘ligini yo‘qotgan adib umrining oxirgi (1848–1850) yillarida yangi asar e’lon qilolmaydi. Uzoq yillar xat yozishib kelgan mehribon do‘sti va sirdoshi polyak ayoli E. Ganskayaga uylanish niyatida 1850-yilning martida Ukrainaga keladi. 14-mart kuni Balzak va Ganskayaning nikoh to‘yi bo‘lib o‘tadi. Orzusi ushalgan adib Parijdagi do‘sti Z. Karro xonimga quyidagi xabarni yo‘llaydi: “Menga hayotimning na baxtli bolaligidan, na navqiron yoshligidan to‘yib bahra olish nasib etdi. Aftidan umrimning yozi va kuzi totli o‘tadigan ko‘rinadi”. Afsus, bunday baxt Balzakka nasib bo‘lmaydi. May oyida kasali zo‘raygan adib rafiqasi bilan Parijga qaytadi. Parijga kelgach, u to‘shakka yotib qoladi. 1850-yilning 18-avgustida buyuk romannavis vafot etadi.

Azizbek Yusupov