Римнинг ташриф қоғози
Эйфель Парижни, Биг Бен Лондонни, Авлиё София (Ая София) Истанбулнинг рамзи экани сингари Колизей ҳам Рим деганда биринчи хаёлга келувчи архитектура намунасидир. Асл номи Флавий бўлган амфитеатр кейинчалик Колизей (сolossus — катта, улкан) деб атала бошлайди.
Зилзила ва талафотларни бошдан кечирса-да, ўзига хослигини йўқотмаган иншоотни қурилиш ишлари милодий 72 йил, император Веспaсиан (69–79) ва унинг ўғли Тит (79–81) даврига бориб тақалади. Тахтга ўтирган Вeспaсиан ўзидан аввалги император — Нероннинг хотирасини унуттириш ва ўз номини абадийлаштириш ҳақида бош қотира бошлайди. Унинг фикрича, бунинг учун Рим марказини қайта таъмирлаш ва бунёдкорликдан яхшироқ ғоя йўқ эди ғоё. Шу тариқа у умумий майдони 120 гектарни ташкил қиладиган Олтин Сарой ёнидаги сунъий кўлни кўмдириб, устига маҳобатли амфитеатр қурдиришга аҳд қилади.Антик дунёнинг энг катта амфитеатри
Бу ғояни амалга ошириш эса моддий ва жисмоний жиҳатдан катта куч талаб қиларди. Сал аввал бўлиб ўтган яҳудийлар билан бўлган урушда асир олинган 60–100 мингга яқин киши эса бу борада жонга ора киради. Тошларни қазиб олиш уларни 20 мил узоқликдаги Тиволидан Римга ташиш, юқорига кўтариш сингари оғир ишлар учун асирлардан яхшироқ вариант йўқ эди.
Колизейнинг архитектураси ва пухталигидан келиб чиқиб қора ишчиларнинг ўзи меъморчилик дурдонасини яратган экан деб ўйлаш хато. Гап шундаки, асирлар қора меҳнатни қилгани билан бунёдкорлик ишларининг тепасида профессионал қурувчи, муҳандис, рассом ва декораторлардан иборат жамоа турган. Улар чизмалар, чамалаш, ишнинг мукаммаллигини текшириш, ва бошқа бир қатор зарур ва оғир бўлмаган вазифаларни бажарган.
Эллипссимон амфитеатрнинг узунлиги 189, эни 156 майдони эса 24 000 метрни ташкил қилган. 48 метрдан баландроқ бўлган ташқи деворлар травертин (оҳактошли туф) ва мармарлардан иборат блоклардан қад ростлаган. Блоклар, тахминан, 300 тоннани ташкил қиладиган металлар билан бириктирилган.
«Табақаланган» ўриндиқлар
Саҳна томошабинлардан 5 метр баландликдаги девор билан ўралган. Қурилишда ҳалигача стадионларда унумли фойдаланиладиган вомиториа услуби қўлланилган. Унга кўра, кўп сонли томошабинларнинг ҳаракатланиши қулай ва осон бўлиши учун ўриндиқлар жойлашган қаторлар орасидан бир нечта кириш-чиқиш йўллари очилган. 80 та киришнинг тўрттасидан зодагонлар фойдаланган.
Пастки аркдан ичкарига кирган томошабинлар ўз жойига 76 та зина бўйлаб кўтарилган. Томоша вақтида кўнгил ёзиш мақсад қилинганига қарамай, ташриф буюрувчи исталган жойга ўтириб кетавермаган. Ҳар ким табақаси, келиб чиқишига қараб ўз ўрнини билиши керак эди.
Императорлар учун алоҳида бўлма ажратилган. Саҳнадан уч метр юқорироқда жойлашган бўлмада энг юқори қатлам жойлашиши мумкин бўлган. Ундан кейинги қаторлардан мулозимлар, сўнгра оддий халқ ўтирган. 50–87 миллионгача томошабинни сиғдирган амфитеатрнинг пастки қисмида ёввойи ҳайвонлар қафасда сақланган. Баъзи маълумотларда айтилишича, айрим гуруҳлар, хусусан, гўрков, актёр ва собиқ гладиаторлар Колизейга киритилмаган.Ҳаётини сотиб олган гладиаторлар
Император халқнинг қалбидан жой олиш учун (одамлар кўнгил ёзиб, ҳукмдоридан миннатдор бўлган) ташкиллаштирилган томошаларда Африкадан келтирилган миллионга яқин ёввойи ҳайвон, 400 мингга яқин гладиаторлар ҳаёти билан товон тўлаган.
Гладиаторлар жангида асир ва ўлимга маҳкум қилинганлар иштирок этиши керак бўлган. Қадимги Римдаги қоидаларга кўра ғолиб жангчига пул мукофоти бериларди ва у шунинг ҳисобига ўз ҳаётини асраб (сотиб олган) қолиши мумкин эди. Кейинчалик эса жангда иштирок этишга нисбатан шарафдек қарала бошлаган.
Футбол майдони катталигидаги саҳнадаги асосий томоша «ludi» — гладиаторлар жанги ва «vеnationes» — ҳайвонларни овланиши бўлган. Шунингдек, Колизей «рэпертуари»дан афсоналар асосида саҳналаштирилган спектакллар, спорт мусобақалари ҳам ўрин олганди.
Оммавий томоша ва жанглар кундалик байрам ва муҳим саналар, аҳамиятли воқеалар боис ўтказилган. Ундан аввал махсус фармонлар чиқарилиб, томоша ўтказиш тартиби, сабаби ва санаси қайд қилинган. Оммавий тадбирлар қор-ёмғир қуйиб турганда ҳам тўхтамаган. Ёғингарчиликда юқори қисм ранг-баранг чодир билан ёпилган.Давр билан бирга вазифаси ҳам ўзгарган Колизей
Империядаги энг диққатга сазовор жойга айлангани сабаб ҳам отаси бошлаган қурилиш ишларини якунига етказган император Тит, унинг укаси Домициан ва улардан кейинги ҳукмдорлар иншоот кўринишини доимий равишда яхшилашга эътибор берган.
Охири йўқдек туюлган гладиаторлар жанги 438 йил христианлик сабаб тақиқ бўлмагунича, ҳайвонлар олишуви бўлса олтинчи асргача давом этади. Империя аҳолисининг кўнгил ёзиши учун энг яхши маскан бўлган амфитеатр учинчи асрдаги ёнғинда жиддий талафот кўргач, қайта таъмирланган.
Шундан кейин бир муддат ҳувиллаб қолган амфитеатрнинг жанубий девори 1349 йилга келиб қулаб тушади. Кейинроқ эса унинг деворларидан олинган тошлар ҳисобига Римда бошқа черков ва ибодатхоналар қурилади. XIV асрга келиб зилзиладан жиддий зарар кўрган Колизей Римдаги қурилиш буюмлари сақланадиган омборхонага айлантирилади. XVI–XIX асрларда эса черков назоратига ўтган иншоот диний маросимларга ҳам шоҳид бўлади.
Бугунуни кўриш, фонида суратга тушиш учун кунига 7–8 минг , йилига бўлса 7 миллиондан кўпроқ сайёҳ ташриф буюради. Санъат асарлари, адабиёт, кинематографиядан ташқари, компьютер ўйинлари ва клипларда ҳам унинг образини кўриш мумкин. Аge of Empires, Civilization, Assassin’s Creed стратегиc ўйинлари, «Рим таътили» (1953), «Гладиатор» (2000) фильмлари, Бон Диланнинг «When I paint my masterpiece» қўшиғи, шулар жумласидан.
Изоҳ (0)