Сўнгги йилларда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг қонунчилик ва ташкилий-ҳуқуқий базасини мустаҳкамлаш, инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро стандартларни миллий қонунчиликка имплементация қилиш ва халқаро мажбуриятларни бажариш, шунингдек, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш масалалари юзасидан халқаро ташкилотлар билан ҳамкорликни фаоллаштиришга доир тизимли ишлар олиб борилмоқда.
Ҳозирги вақтда Ўзбекистон Республикаси инсон ҳуқуқлари бўйича 80 дан ортиқ халқаро ҳужжатларга, жумладан, БМТнинг 6 та асосий шартномаси ва 4 та факултатив протоколига қўшилган бўлиб, уларнинг амалга оширилиши юзасидан БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгаши ва шартномавий қўмиталарига мунтазам равишда миллий маърузаларни тақдим этиб келмоқда.
Бунчалик эътибор берилаётган давлат манфаатидан ҳам юқори қўйилаётган инсон ҳуқуқларининг ўзи нима?
Инсон ҳуқуқлари – ҳар бир инсоннинг миллати, яшаш жойи, жинси, этник келиб чиқиши, танасининг ранги, дини, тили ва бошқа белгиларидан қатъий назар, ажралмас ҳуқуқларидир. Барча одамлар ҳар қандай турдаги камситишларни истисно қилган ҳолда, инсон ҳуқуқларидан бир хилда фойдаланиш ҳуқуқига эгадирлар. Ушбу ҳуқуқлар ўзаро боғлиқ ва ажралмасдир.
Айнан шу тамойил “Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларасияси”нинг 1-моддасида “Барча одамлар эркин туғилади ва қадр-қиммати ва ҳуқуқлари бўйича тенгдир” деб қатъий белгиланган. Шу билан бирга, инсон ҳуқуқларини тан олиш нафақат уларни амалга ошириш ҳуқуқини, балки муайян мажбуриятларни бажаришни ҳам англатади. Халқаро ҳуқуққа мувофиқ, давлатлар инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш, ҳимоя қилиш ва уларни рўёбга чиқариш мажбуриятларини ўз зиммаларига оладилар.
Шунинг учун конституциявий қонун лойиҳасининг 19-моддасини такомиллаштириш, аниқ механизмлар билан тўлдириш зарурияти туғилди. Ушбу моддада Ўзбекистон Республикаси фуқароси ҳамда давлат бир-бирига нисбатан ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар билан боғлиқлиги белгиланмоқда.
Давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъулдирлар.
Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари чекланишига йўл қўйилмайди. Яъни фуқароларнинг яшаш ҳуқуқи, шахсий қадр-қимматини муҳофаза этиш, шахсий ҳаёт дахлсизлиги ҳуқуқи, виждон эркинлиги ва эътиқод эркинлиги ҳуқуқи кабилар чекланиши мумкин эмас.
Фуқаролар ўз ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишда бошқа шахсларнинг, давлат ва жамиятнинг қонуний манфаатлари, ҳуқуқлари ва эркинликларига путур етказмасликлари шарт.
Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, давлатнинг инсон ҳуқуқларини амалга оширишга аралашмаслик ва уларни чеклашдан тийилишини англатади. Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мажбурияти давлатдан ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишни талаб қилади. Инсон ҳуқуқларини амалга оширилиши эса давлатга инсоннинг асосий ҳуқуқларини тўсқинликсиз амалга оширилишини кафолатлаш мажбуриятини юклайди.
Инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликлари қонунларнинг, давлат органлари, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари, уларнинг мансабдор шахслари фаолиятининг моҳияти ва мазмунини белгилайди.
Давлат органлари томонидан инсонга нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқий таъсир чоралари мутаносиблик принципига асосланиши ва қонунларда назарда тутилган мақсадларга эришиш учун етарли бўлиш ҳамда манфаатдор шахсларга имкон қадар қийинчилик туғдирмаслиги керак.
Эндиликда инсон билан давлат органларининг ўзаро муносабатларида юзага келадиган қонунчиликдаги барча зиддиятлар ва ноаниқликлар инсон фойдасига талқин этилади.
Айни пайтда мамлакатимизда фаолият олиб бораётган инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтлардан Инсон ҳуқуқлари бўйича Миллий марказ, Олий Мажлис Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (Омбудсман) юқорида белгиланган вазифаларни тўлақонли бажариш йўлида хизмат қилиб келмоқда.
Бундан ташқари Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикасининг Миллий стратегиясининг қабул қилиниши ҳам давлатнинг ўз фуқаролари билан муносабатга киришишида алоҳида ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлиши, давлат ва фуқаролар бир-бири олдида масъул бўлмаса кўзланган мақсадга эришиб бўлмаслиги, фақатгина ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар ҳамоҳанглиги натижасида қонун устуворлигини ўрнатишни, адолатли, қудратли давлатни, Янги Ўзбекистонни барпо этишни билдиради.
Зеро, қонун – қонун устуворлиги таъминлаш учун асос ҳисобланмайди. Қонунлар мутаносиб равишда давлат манфаатига хизмат қилса, халқ иродасини ифода этган бўлса, ижтимоий-иқтисодий ҳолатини, молиявий манфаатларини инобатга оладиган, қадриятларини ҳисобга оладиган норма шаклланган бўлсагина, бундай қонунни амалда қўллаш – қонун устуворлигини ўрната олади.
Гулруҳ Агзамова,
Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати
Изоҳ (0)