“Ellada ovchisi”. Troyani “vayron qilib”, rus imperatori g‘azabiga uchragan ustasi farang olim — Shlimanning nayranglarga boy hayoti

Genrix Shliman butun dunyoga Troya xarobalarini topgan inson sifatida tanilgan. U qazishma ishlariga ulkan mablag‘ ajratib kelgan bo‘lsa-da, ilmiy hamjamiyat uning faoliyatini yoqlamaydi. Shliman uzoq yillar davomida Peterburgda yashagan va Rossiya fuqarosi bo‘lgan, ammo u oilasi oldiga kelishni istaganida, Aleksandr II olimning iltimosiga keskin javob qaytargan: “Mayli kelaversin, osaman”. “Daryo” “100 buyuk inson” loyihasi doirasida Shliman atrofidagi bahs-munozaralar, unga bog‘liq uydirmalarga oydinlik kiritadi.

Illyuziyalar ustasi

Shliman antik tarixga bo‘lgan muhabbati va tijoriy iqtidoridan tashqari yana bir xususiyatga ega edi: u uchchiga chiqqan yolg‘onchi hisoblangan. U maqsadli ravishda o‘zi haqida afsonalar yaratadi, ammo oxir-oqibat buning o‘zi uning faoliyatiga zarba beradi.

Shliman o‘z hayoti tarixini yoshligidan va hali tanilmagan vaqtidan yoza boshlaydi. U o‘z sarguzashtlarini batafsil va qiziqarli tasvirlash uchun yetarlicha qat’iyatga ega edi, vaqt o‘tishi bilan esa ularni nashr etish hamda yoyishga yetarli mablag‘ to‘pladi. Uning kitoblaridagi ma’lumotlar, shuningdek, batafsil yozilgan “Avtobiografiya” uzoq yillar davomida Troya kashfiyotchisi haqida asosiy manba bo‘lib keldi.

Olimlar Shlimanning kitoblarida ko‘plab noaniqliklar borligiga e’tibor qaratgunga qadar, ancha vaqt o‘tadi. Gap shundaki, Shliman umri davomida shaxsiy arxivini yuritib kelgan — u 20 yil turli hujjatlar, maktublar, kitoblarni to‘plagan, kundalik tutgan. Hozirda uning Afinadagi Amerika klassik tadqiqotlar maktabi, AQSH va Germaniya kutubxonalarida saqlanayotgan qo‘lyozma merosi yuzlab tomga sig‘adi. XX asr oxirida Shlimanning hayotiga bog‘liq jiddiy ilmiy ishlar chop etiladi — u Gomer poemasini o‘qib, Troyani topishga qasam ichgan qashshoq bolakay haqidagi romantik afsonani yo‘qqa chiqargandi.

Ma’lum bo‘lishicha, Shliman hayotidagi antik mavzu ancha keyin paydo bo‘lgan, mashhur “Iliada” tomi esa Rojdestvoda otasi tomonidan sovg‘a qilinmagan, balki Sankt-Peterburgdagi kitob do‘konidan sotib olingan. Bundan tashqari, u AQSH prezidentlari bilan ham uchrashmagan, ajrashishga bog‘liq jarayon hujjatlarini esa umuman soxtalashtirgan. “Albatta, kichik yolg‘on katta ishonchsizlikni yuzaga keltiradi”. Boshqa tomondan Shliman yozgan barcha qaydlar ham uydirma emas va uning insoniyat oldidagi xizmati cheksiz. Quyida guruchni kurmakdan ajratishga harakat qilib ko‘ramiz.

Dastlabki millionlar

Moyralar Genrix uchun hayotning chigal kalavasini tuzgandek edi go‘yo. U 1822-yil 6-yanvarda Germaniyaning Pomeraniyasida qishloq ruhoniysi oilasida dunyoga keldi. Oiladagi yettinchi farzandning tug‘urug‘i davrida ona vafot etadi, ota esa oqsoch ayolga uylanadi va natijada rutbasidan mahrum bo‘ladi. Yashash uchun pul yo‘qligi bois bolalar qarindoshlarinikiga tarqatib yuboriladi. Shunday qilib, 10 yoshli Genrix Kalkxorstdagi amakisinikiga kelib qoladi. Bola bir muddat gimnaziyada o‘qiydi, biroq uni yakunlay olmaydi — 14 yoshidan baqqolga yordamchi bo‘lib ishga joylashadi.

19 yoshida u Gamburgga ko‘chib o‘tib, to‘g‘ri kelgan ish bilan shug‘ullana boshlaydi: baliq bozorida ishchi, yuk tashuvchi, mardikor. Kunlarning birida yigitga Janubiy Amerikaga borish taklifi kelib tushadi va u rozi bo‘ladi, ammo boshqa qit’aga ko‘chib o‘tayotgan odamlar chiqqan kema dovulga duch kelib, Niderlandiya qirg‘oqlarida halokatga uchraydi. Genrixning ushbu yillardagi hayotiga oid ma’lumotlarning yagona manbasi — bu uning o‘zi va unda ko‘plab noaniqliklar mavjud. Masalan, cho‘kib ketgan “Dorotei” yo‘lovchilari orasida Shlimanning familiyasi bo‘lmagan, saqlanib qolgan hujjatlar va o‘sha yillardagi tavsiyanomalarga suv yuqmagan.

Yosh yigit ushbu tavsiyanomalar va gimnaziyada Yevropa bilimlari borasida olgan bilimlari orqali Amsterdam savdo portidagi “Shreder” firmasidan tezda ish topadi. Aftidan, o‘shanda u til bilish — muvaffaqiyat kaliti ekanini tushunib yetgan. Shu boisdan Shliman bo‘sh vaqt topildi deguncha til o‘rganishga kirishadi, avvaliga u ingliz va fransuz tilini takomillashtiradi, keyin esa italyan, portugal va rus tillarini o‘rganadi.

Shlimanning repetitorga puli bo‘lmagan, u tillarni kitoblardan va Amsterdam portida uchratish mumkin bo‘lgan turli millat vakillari bilan suhbatlar davomida o‘rganadi. Hayratlanarli jihati, Shliman to‘rt yil ichida yugurdak bolakaydan ko‘plab xodimlarga ega byuro rahbari lavozimiga ko‘tarilganida edi. O‘shanda bo‘lajak biznesmen o‘zining shaxsiy “startapi”ni yaratishga qaror qiladi va bor sa’y-harakatini sinaydigan maydon sifatida Rossiyani tanlaydi.

Shliman Sankt-Peterburgga 1846-yilda yetib keldi. Jamg‘armasi u qadar ko‘p bo‘lmagan yigit, pulni kiyim-kechakdan boshqa barcha narsaga tejab ishlatar edi: Genrix odamlar kiyimga qarab kutib olishlarini yaxshi tushunar, shu boisdan qimmat ingliz kostyumlarini kiyishni kanda qilmasdi. Shubha yo‘qki, Shliman iqtidorli tadbirkor edi — tezkor tijoriy muvaffaqiyati bundan dalolat beradi. U Rossiyaning yuqori savdo doiralarida tezda obro‘ qozondi. Shu bilan birga, u o‘zini sirli shaxs sifatida tutib keladi: rus hujjatlarida uning ismini o‘ngga yaqin variantlari keltirilgan. Singlisiga mo‘ynaga qo‘shib yuborgan surati ostiga esa “Imperator banki direktori” deya imzo qo‘yadi, aslida ushbu tashkilotga uning hech qanday aloqasi yo‘q edi.

Oltin vasvasasi

1850-yilda Shliman Amerikaga yo‘l olgan akasi Lyudvik vafot etganidan xabar topadi. Noma’lum sabablarga ko‘ra, Genrix uning izidan Kaliforniyaga yo‘l oladi va ayni “oltin vasvasasi” boshlangan davrga duch keladi. U yonida bo‘lgan mablag‘lardan daromadli tashkilot tuzadi. Genrix oltin qumini qazuvchilardan joyida sotib olar, keyin esa bankka qimmatroqqa sotardi. O‘rtadagi farq — uning foydasi. Ushbu biznes ancha xatarli edi — Shliman yostig‘i ostiga revolverini qo‘yib uxlashga majbur bo‘lganini yozgan, ammo daromad ham tavakkal qilishga arzir edi. Shliman Rossiyaga qaytganida oldingidek o‘rtamiyona tadbirkor emas, balki badavlat insonga aylangan.

Genrix o‘z hayotini Rossiya bilan jiddiy bog‘lashga qaror qiladi. U rus fuqaroligini oladi, rasman savdogarlarning 2-gildiyasi a’zosiga aylanadi, ukasi va singlisini Sankt-Peterburgga olib kelib, ish bo‘yicha hamkorining jiyani Yekaterina Lijinaga uylanadi.

Tez orada Qrim urushining boshlanishi Shliman kapitalining yana bir necha barobarga ortishiga xizmat qildi. Ko‘plab nashrlar u armiyaga sifatsiz tovar yetkazib bergani haqida yozadi, lekin buning hech qanday dalili yo‘q. Savdogarga nisbatan urush vaqtida ham, undan keyin ham jinoyat ishi ochilmagan, ommaviy ayblov e’lon qilinmagan. Shliman o‘z yo‘nalishini tezda topib oladi, turli sabablarga ko‘ra Angliya va Fransiya bilan savdolar to‘xtatilgach, u raqobatchilaridan bozorni tortib olishga muvaffaq bo‘ladi. Shliman firmasi asosan choy va indigo (tekstil sanoatida ishlatiladigan bo‘yoq) bilan savdo qilgan.

Hal qiluvchi onlar 1850-yillar oxirida boshlanadi. Barcha narsaga erishgan savdogar zerika boshlaydi, tijoriy ishlar uni endilikda qiziqtirmay qo‘ygandi. U inersiya bo‘yicha yashardi — ishlarni nazorat qilar, sport bilan ko‘p shug‘ullanar, qadimgi grek tilini o‘rganar edi. Shliman dunyo kezishni boshlaydi. Germaniya, Italiya, Misr, Falastin, Suriya, Turkiya, Gretsiya. Rossiyaga qaytgach, yana ishga sho‘ng‘ib ketadi. Tijoriy sud a’zosi etib saylanadi, poytaxt 1-gildiyasi savdogari, faxriy fuqaroga aylanadi. Shundan so‘ng, u yana dunyo bo‘ylab sayohatga yo‘l oladi.

Rasman u yangi savdo aloqalarini o‘rnatish uchun tijoriy takliflarni topish uchun yo‘lga chiqqandi va qisman bu haqiqatdir. Shliman tijoratga bo‘lgan qiziqishini yo‘qotib, o‘z imkoniyatlari uchun yangi takliflarni izlagani esa boshqa ish. U o‘z sayohati haqida fransuz tilida bitilgan kitobida yozib qoldirgan. Shliman u yerda o‘z o‘quvchilariga ilk bor uzoq davlatlarning qadimiy madaniyatiga duch kelganini qayd etadi.

Rossiyaga qaytgan Shliman rafiqasini o‘zi bilan birga Yevropaga ketishga undaydi, biroq rad javobini oladi. 1865-yilda u Peterburgdagi ishlarini yig‘ishtirib, bor mablag‘larini oladi-da Parij tomon otlanadi. U pullarini ko‘chmas mulkka yo‘naltiradi — bu vaqtda shahar baron Osman tomonidan rekonstruksiya qilinayotgan edi. Shliman ko‘plab daromad keltirgan yettita ko‘p qavatli uyning qurilishida ishtirok etadi. Barqaror daromad manbaiga ega bo‘lgach, 42 yoshli tadbirkor o‘qishga yo‘l oladi. Aniqrog‘i, o‘zini qiziqtirgan mavzularda ma’ruza qiladigan universitet professorlaridan pulga ta’lim ola boshlaydi. Shu orqali u imtihonlarsiz diplomni qo‘lga kiritadi.

Yekaterina Petrovna avvalgidek Parijga ko‘chib o‘tishni istamaydi, erining o‘qishga kirganini esa telbalik deya qabul qiladi. Shu bilan birga, ayol eri bilan ajrashishni ham xohlamagan. Aftidan, shu vaqtda Shliman o‘z taqdirini belgilab bergan ikkita qarorni qabul qiladi: o‘zini ilmga bag‘ishlash va yangi oila qurish.

Katta shijoat bilan u o‘z g‘oyalarini amalga oshirishga kirishadi. Ajrim AQSHda rasmiylashtiriladi. Avvaliga Shliman va uning advokatlari sudga Genrix oxirgi besh yil davomida Nyu-Yorkda yashagani va hatto mahalliy firmada ulushga ega ekani haqida hujjatlarni taqdim etadi — bu unga fuqarolik olish imkonini beradi. Ajrimni rasmiylashtirishda esa Shliman Yekaterinaning eri bilan ko‘chib o‘tishni istamasligi haqidagi maktubidan foydalanadi. Hujjat soxta bo‘lsa-da, sudya unga e’tibor qaratmaydi. Ruxsatsiz ikkinchi fuqarolikni olish va qo‘shxotinlik sabab Aleksandr II unga osishni va’da qilgandi.

Ko‘p o‘tmay Shliman o‘zidan 30 yosh kichik bo‘lgan gretsiyalik Sofiya Engastromenaga uylanadi. Bu nikoh emas, balki Genrix qizni sotib olishi edi, chunki oila bankrotlikdan chiqish maqsadida tadbirkor taklifida rozilik bergandi.

Ilmiy karyerani boshlash uchun biznesman avvaliga rasmiy maqomga ega bo‘lishi kerak edi. Bunga esa Rostok universiteti orqali erishadi. Akasi orqali Shliman u yerga kitoblari va qo‘lyozmalarini yuborib, doktorlik darajasini oladi.

Shliman antik davrga tegishli hududlarning aksar qismini oddiy turist sifatida kezib chiqadi. Keyinchalik u yoshligidan Gomerning “Iliada”si ertak emasligiga ishongani, afsonaga aylangan Troya urushi rostdan ham bo‘lgani haqida yozadi.

Mashhurlik ostonasida

Shlimanning qaydlariga ko‘ra, 1869-yil 8-avgust kuni u birinchi marta fransiyalik san’atshunos Jan-Batist Leshavalye va avstriyalik diplomat Iogann Georg fon Xan tomonidan Troya qayerda joylashganini yozgan Troada viloyatiga boradi. Olim bir hafta davomida mahalliy hududni o‘rganib chiqadi, biroq qiziqarli hech narsa topa olmaydi. U Istanbulga suzib ketish uchun Chanoqqal’aga keladi, ammo u kemaga kech qolgandi. Mazkur kutilmagan tasodif Troya arxeologiyasi tarixini ochishga xizmat qiladi.

Katta ehtimol bilan Shliman Dardanelldagi Britaniya konsuli Frenk Kalvertning uyiga parijlik biror tarixchining tavsiyasi yoki Myurrey ma’lumotnomasidan xabar topib kelgan. Kalvert topografiya va qadimgi Troada bilimdoni hisoblangan, eng muhimi — ushbu hududdagi arxeologik qazishmalarda tajribaga ega bo‘lgan. U qadimiy Ilion xarobalarini Hisorlik do‘ngliklaridan qidirish kerakligi haqida aytib kelgan; bundan tashqari, olim arxeologik yodgorlikning qiymati yuqoriligini anglab, mazkur do‘ngliklarning yarmini o‘z nomiga o‘tkazib olgan. Ammo unda qazishma ishlari uchun pul yo‘q edi. Ingliz Shliman qiyofasida jiddiy tadqiqotlarni o‘tkazishga moddiy yordam beradigan shaxs timsolini ko‘radi, Genrix esa “Iliada”dagi Troyani topish g‘oyasiga oshno bo‘lib qoladi.

1871-yilda keng ko‘lamli ishlar boshlanadi, Shliman barchasini shaxsan o‘zi nazorat qilish maqsadida professional arxeologlar xizmatidan voz kechadi. Kalvert qazishmalarda ishtirok etmagan — u bezgakdan aziyat chekib to‘shakka mixlanib qolgandi. Keyingi voqealar ko‘pchilikka ma’lum: Shliman tepalikni ikkita yo‘l orqali kesib o‘tib, haqiqatda Troyadan salkam 1 000 yilga katta, shoh Priamning noyob shahriga duch keladi. Ammo buni olimning o‘zi tushunmasdan, Gomer tasvirlagan shahar izlari deb o‘ylagan. Shliman ushbu yangilikni butun dunyoga ma’lum qiladi, natijada mutaxassislar topilma va vaqtdagi noaniqliklarni payqaydi. Qazishma ishlaridagi qo‘pol xatoliklar sabab esa ilmiy yodgorlik deyarli butunlay yakson etilgandi.

Buyuk ishlar oqibati

Shliman mashhurlik ilinjida Kalvert, turk hukumati, ilmiy hamjamiyat bilan janjallashib qoladi. Kontrabanda yo‘li bilan “Priam boyliklari”ni olib chiqib ketmoqchi bo‘lganida, uni ushbu qimmatbaho buyumlarni o‘g‘rilardan sotib olganlikda ham gumon qilishadi. Ayblovda mantiq bor edi, chunki afsonaviy shohning xazinasi turli tarqoq buyumlardan ko‘ra bir necha bor qimmat bo‘lgan, Shliman esa o‘z topilmasi ortida boylik orttirish niyatini yashirmagan. U ancha vaqt Britaniya muzeyi, Luvr va Ermitajga Troya oltinlarini “joylashtirishga” urinadi. Natijada topilmalarni sotish imkoni yo‘qligini anglab, kolleksiyani Germaniyaga sovg‘a qiladi va mamlakatning faxriy fuqaroligi hamda ordenga ega bo‘ladi.

Shliman umrining oxiriga qadar mashhurlikka erishish maqsadida qilgan xatolarini to‘g‘rilash ilinjida yashadi. Va qisman bunga erishdi ham. U o‘g‘irlangan boyliklar uchun pul to‘lab, turk hukumati bilan yarashib oldi. Xatoga yo‘l qo‘yganini tan oldi va olimlarga o‘z materiallaridan foydalanishga ruxsat berdi.