Tasavvur qilish qiyin: bular aslida forscha so‘zlar

O‘zbek tiliga fors tilidan kirgan so‘zlar juda ko‘p. Tilga o‘ta singishib ketganidan ular forscha ekanini deyarli bilmaymiz ham. Albatta, etimologiya yoki fors tilidan xabardor kishi ularni oson farqlay oladi. Biroq Yevropa tillari orqali kelgan forscha so‘zlar ham bor. Qiyofasi, mazmuni tamom begonalashib ketgan bunday so‘zlarni hatto til egalari ham tanishi qiyin. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlarning ba’zilarini sharhlaydi.

Divan va devon

Divan so‘zi o‘zbekchaga ruschadan o‘zlashgan, ruschaga esa fransuz tilidan kirgan. Fransuzchada kursi, o‘rindiq, yumshoq mebel ma’nosida qo‘llanadi. Fransuzlar bu so‘zni turkchadan olgan. Turk tilida u bir necha ma’noni anglatgan. Birinchi ma’nosi – sulton ayonlari majlisi. Keyingisi – ana shu majlis o‘tkaziladigan, keng va uzun o‘rindiqlari bor xona. Bu xonadagi o‘rindiqlar ham divan so‘zi bilan ifodalangan. Bu so‘zning tamom boshqa ma’nosi ham bo‘lgan – u she’rlar to‘plamini anglatgan.

Divan so‘zini izohli lug‘at o‘tirish va yotish uchun mo‘ljallangan suyanchiqli, ikki chetida dastasi yoki yostiqchasi bo‘lgan yumshoq mebel deya ta’riflaydi. Bu so‘z jonli tilda ba’zan devon shaklida ham qo‘llanadi.

So‘zning forschadan bevosita o‘zlashgan shakli – devon Alisher Navoiy asarlarida yuqoridagi kabi ma’nolarda qo‘llangan. U daftar, she’rlar to‘plami, davlat mahkamasi, davlat kirim-chiqim ishlari boshlig‘i, shoh saroyi kabi turli ma’nolarni ifodalagan. Bu so‘z hozirgi o‘zbek tilida ham shunga o‘xshash ma’nolarda ishlatiladi. Prezident administratsiyasi yaqin tarixda Prezident devoni deb atalardi. Devon Sharq mamlakatlarida davlatning bosh idorasini, ayrim vazirliklarning mahkamalarini, shunday mahkama binosini anglatgan.

Pijama va yaktak-ishton

Pijamaning asli-nasli forschaga borib taqaladi. Poy va joma so‘zlaridan, oyoq uchun kiyim degan ma’noni anglatadi. Yevropa tillariga hind tilidan o‘tgan. Rus tiliga esa nemis tilidan kirgan.

Dastlab yengil va keng, belda bog‘ich bilan tutib turiluvchi ishtonlar shunday atalgan. Poyjoma turkiy xalqlarda ichto‘n – ishton deb nomlangan.

Pijama Yevropaga XIX asr oxirlarida Hindistondan olib borilgan. Biroq u bu yerda XX asr boshlaridagina shuhrat qozongan. Pijama XX asrning 20-yillarida ayollar garderobiga ham kiritiladi, ammo o‘n besh yillardan so‘nggina ommalashadi.

Hozir pijama asosan uyqu kiyimi sifatida ishlatiladi.

“Shum bola” filmini eslang. Oldinlari issiq kunlarda erkaklar pijamaga juda o‘xshash kiyim – yaktak-ishton kiygan. Bu libos hozir ham nuroniylar orasida urfda.

Kioska va ko‘shk

Kioska nimaligini yaxshi bilsangiz kerak. Izohli lug‘at kioska so‘zini savdo-sotiq yoki boshqa maqsadlar uchun mo‘ljallangan pavilon; kichik do‘kon deya izohlagan. Ammo ko‘pchilik kioska deganda gazeta-jurnal sotadigan kichik do‘konni tushunadi. Jonli tilda shu ma’nosi ommalashgan.

Kioska so‘zi bizga rus tilidan o‘zlashgan. Rus tiliga esa fransuz yoki nemis tilidan o‘tgan. Fransuzlar bu so‘zni turkchadan qabul qilgan. Turkchaga esa forschadan o‘tgan. Forscha ko‘shk o‘zbekchada ham qo‘llanadi. U Navoiy va Bobur asarlarida bezakli bino, qasr ma’nolarida ishlatilgan. Hozirgi tilimizda baland, bahavo qilib solingan yengil imoratni anglatadi va asosan o‘tmishdagi binolarni ifodalaydi.

Forscha ko‘shk qadimgi oromiy-suryoniy tillaridagi ko‘shka so‘ziga borib taqaladi. U minora, saroy ma’nosiga ega bo‘lgan.

So‘zdagi ma’no evrilishini qarang, bir paytlar shohlarning saroyi, boylarning hashamatli imoratlarini ifodalagan so‘z bugun torgina savdo uychasini anglatyapti.

Sarafan va sarupo

Sarafan xotin-qizlarning yengsiz, uzun va keng ust kiyimini bildiradi. Shu sabab ham bu so‘zni ayollar ko‘p qo‘llaydi. Sarafan va siz-u biz yaxshi biladigan sarpo so‘zlari bir o‘zakdan. Sarafan bizga rus tilidan o‘tgan, rus tiliga esa turkchadan o‘zlashgan. Turk tiliga forschadan kirgan. Sarupo so‘zi forscha sar – bosh, poy – oyoq so‘zlaridan yasalgan. Sarupo – bosh-oyoq kiyim.

Podshohlar xizmati sabab e’tiborga tushgan kishilarni taqdirlash uchun ularga to‘n kiydirgan, ba’zan bosh-oyoq kiyim hadya etgan. Ana shu bosh-oyoq kiyim sarupo deb atalgan. Keyinchalik har qanday bir sidra kiyim sarupo deyila boshlagan. Vaqtlar o‘tib, so‘zdagi u tovushi tushgan va so‘z sarpoga aylangan. Sarpo hozirgi tilimizda bosh-oyoq kiyim va umuman kiyim-bosh ma’nosiga ega. Jonli tilda bu so‘z asosan to‘y-marosimlar bilan bog‘liq o‘rinlarda ishlatiladi. Masalan, kuyovning to‘y uchun hozirlangan kiyimlari sarpo deyiladi.

Neft va naftalin

Neft so‘zining qaysi tilga oidligi borasida turli qarashlar bor. Ba’zilar uni arabcha desa, ba’zilar forscha deydi. Izohli lug‘at uni forscha so‘z sifatida ko‘rsatgan. Bu so‘z neftning o‘zi kabi qadim. U oromiy-suryoniy tillaridagi neft so‘ziga borib taqaladi. U esa akkadcha naptu so‘zining o‘zgargan shakli. Naptu akkad tilidagi nabotu – yonmoq, porlamoq fe’lidan yasalgan.

Alisher Navoiy bu so‘zni naft shaklida ishlatadi: otarlar kemaga qorurai naft, ya’ni kemaga shishaga solingan neft otadilar.

Izohli lug‘at neft so‘zini turli yonilg‘ilar olinadigan qo‘ng‘ir yoki qora yog‘simon qazilma deya ta’riflaydi. “Devonu lug‘atit turk”da neft ma’nosida qora yog‘ so‘zi ishlatilgan. Neft va undan olinadigan yonilg‘ilarni yoshi kattalar qora yog‘ deb atashi hozir ham uchrab turadi.

Naftalin o‘tkir hidli, qattiq oq kristall moddadir. U turmushda kuyadori sifatida qo‘llanadi. Bu so‘zning ildizi neft so‘ziga borib taqaladi. Bizga rus tilidan o‘zlashgan, rus tiliga esa fransuzchadan kirgan. Fransuzcha naphtaline so‘zining o‘zagi naphta, ya’ni neftdir. Naftalin dastlab neftdan olingan xushbo‘y modda ma’nosini anglatgan.

Shaxmat va shashka

Shaxmat so‘zi o‘zbekchaga ruschadan o‘zlashgan, ruschaga esa forschadan kirgan. Bu so‘z forscha shoh – sulton, podshoh va arabcha mot – o‘lim, o‘lish, yengilish so‘zlaridan yasalgan. So‘zma-so‘z shoh o‘limi demakdir. Chunki shaxmat o‘yinida shoh raqib donasi hujumidan himoya topolmay qoladi, yengiladi.

Shashka ham ruschadan olingan. Ba’zi rus etimologlari uni shohning xotini ma’nosida sharhlasa, ba’zilari shoh so‘ziga ruscha kichraytirish-erkalash qo‘shimchasi -ka qo‘shilib yasalgan va kichik shaxmat ma’nosida qo‘llangan deb hisoblaydi. Ayrim manbalar bu so‘z polyakcha szachyga borib taqalishini aytadi. Bu so‘z polyakchada shaxmatni bildiradi.

Jasmin va yosuman

Jasmin yoki Jasmina degan ismni eshitgan bo‘lsangiz kerak. Uni bugun o‘zbeklar ham qizlariga ism qilib qo‘yyapti. Jasmina ismidagi oxirgi -a xuddi Imona ismidagi kabi xato qo‘shilgan. Chunki so‘zning bunday shakli yo‘q.

Jasmin forscha yosuman so‘zining Yevropa tillaridagi ko‘rinishidir. Menimcha, bu ism bizga rus, tatar, qozoq kabi tillar ta’sirida kirgan. Rus tilida bu so‘z dastlab yasmin shaklida qo‘llangan, XVIII asr oxirlaridan hozirgi ko‘rinishi ommalashgan.

O‘zbek tilida bu so‘zning bevosita fors tilidan o‘zlashgan variantlari ham bor: yasmin, yosmin va yosuman. U xushbo‘y, oq, sariq, moviy to‘p gulli manzarali butadir. Yosuman shakli ko‘chma ma’noda hiylagar, makkor ayolni anglatadi. Shu nomdagi qahramon afsona, ertak va dostonlarda jodugar va hiylagar kampir obrazini gavdalantiradi. Masalan, Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonidagi Yosuman yengilmas Farhodni hiyla bilan hushdan ketkazib, Xisrav huzuriga keltiradi.

Bronza va birinj

Bronza misning qalay, alyuminiy, kremniy, berilliy, qo‘rg‘oshin elementlari bilan qotishmasidir. Bu so‘z juda ko‘p Yevropa tillarida uchraydi. U bizga ruschadan o‘zlashgan, ruschaga esa fransuzchadan. Ko‘pchilik olimlarning fikricha, bu so‘zning asosi forscha birinj – misdir.

Birinj shakli o‘zbekchada o‘zgarishsiz ham qo‘llanadi. Lekin u asosan badiiy asarlarda ishlatiladi:

[Haykalni]... atayin qolip yasatib, atay birinjdan quyganidan keyin... izidan biror iltimosi bo‘lmog‘i ham tayin-da axir. (M. M. Do‘st, “Lolazor”.)

Birinj Navoiy asarlarida ham bronza ma’nosida ishlatilgan.

Limon va limu

Limon so‘zi dunyoning juda ko‘p tillarida uchraydi. Sitrus mevani ifodalovchi bu so‘z Yevropa tillariga arab tili orqali yetib borgan. Asli forscha. Izohli lug‘at bu so‘zni asosan janubiy mamlakatlarda o‘sadigan doimo yashil subtropik o‘simlik va uning tuxumsimon sariq nordon xushbo‘y mevasi deya ta’riflagan. Limon oxirgi 20–25 yil ichida O‘zbekistonda ham ko‘p yetishtiriladigan mevaga aylandi.

Bu meva nomi Alisher Navoiy va Bobur asarlarida limu va lemu shakllarida uchraydi. “Boburnoma”da limonga shunday ta’rif beriladi: Yana limudur, bisyor bo‘ladur, ulug‘lug‘i yumurtqacha bo‘lg‘ay, yumurtqa andomliqtur.