G‘azalkent, Chiroqchi, Buyrak – kutilganidan boshqa maʼnoga ega joy nomlari

Joy nomlarining kelib chiqish tarixi qiziq. Ba’zi joy nomlari tasavvur qilganimizdan tamoman boshqacha ma’noga ega. Yurtimizda bunday sirli otga ega shahar va qishloqlar talaygina. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday nomlardan ba’zilarini sharhlaydi.

G‘azalkent g‘azallar shahrimi?

Kent qadimgi sug‘d tilida kand, kant shakliga ega bo‘lgan va devor, uy, xonadon, qo‘rg‘on, qishloq kabi ma’nolarni anglatgan. Kent so‘zi va uning talaffuz variantlari qatnashgan joy nomlari mintaqamizda juda ko‘p: Toshkent, Samarqand, Yorkent, Vobkent, Parkent, Piskent kabi.

Xo‘sh, G‘azalkentning ma’nosi nima? Kent shahar ma’nosida bo‘lsa, G‘azalkent g‘azallar shahri bo‘ladimi? Toponimik adabiyotlarda yozilishicha, shahar nomi hazar qabilasi nomidan kelib chiqqan. Hazarlar – qadimgi turkiy qavm. Hazarkent – hazarlar qishlog‘i. Hazar so‘zi keyinchalik tovush o‘zgarishiga uchragan.

Qashqadaryodagi G‘uzor shahri, Jomboy tumanidagi G‘azira qishlog‘i nomi asosida ham hazar so‘zi yotadi.

Sariosiyo va Osiyo

Sariosiyo so‘zini talaffuz qilganda dastlab kishining xayoliga sari va Osiyo so‘zlari keladi. Osiyo sari deganimikan deb o‘ylash ham mumkin. Biroq etimologiyadan yoki fors tilidan xabardor kishi bunday emasligini oson payqaydi. Sariosiyo Osiyo qit’asidagi minglab qishloqlardan biri xolos, uning Osiyoga bevosita aloqadorligi yo‘q.

Bu joy nomi forscha sar – bosh va osiyo – tegirmon so‘zlaridan hosil bo‘lgan. Sariosiyo tegirmonboshi, tegirmon yuqorisidagi qishloq demakdir. Surxondaryodagi tumandan tashqari o‘lkamizda osiyo tarkibli toponimlar talaygina: Galaosiyo, Qo‘shosiyo, Tagiosiyo.

Ulug‘nor va katta anor

Ulug‘nor – Andijon viloyatidagi tuman. Shakl-u shamoyiliga qarab ulug‘ va nor so‘zlaridan yasalgan bo‘lsa kerak, oldin bu yerlarda biror katta anor bo‘lgan, nom ham shundan degan xayolga borish mumkin. Biroq taxminimiz bu safar ham bizni aldaydi.

Andijonda Ulug‘nor nomli kanal bor. Tumanga ana shu kanalning nomi berilgan. Uni 1868–1871-yillarda Qo‘qon xoni Xudoyorxon qazdirgan. Nom tarkibidagi nor aslida arabcha nahr – daryo, anhor so‘zining talaffuzda o‘zgargan shaklidir. Ulug‘nor ulug‘ nahr, ya’ni katta anhor demakdir.

Jom va Jomboy

Samarqand viloyatida Jom, Jomboy degan qishloqlar bor. Jomboy tumanning nomi ham. Samarqand va Qashqadaryo viloyatlari chegarasida joylashgan Jom – O‘zbekistonning eng katta qishloqlaridan biri. Vikipediyaga ko‘ra, aholisi 35 ming kishidan ortiq.

Jom deganda kishining xayoliga tog‘ora, qadah ma’nosidagi forscha jom so‘zi keladi. Biroq bu ikki qishloqning nomi forschaga umuman bog‘liq emas. Toponimning ildizi qadimgi turkiy va mo‘g‘ul tillarida qo‘llangan yom so‘ziga borib taqaladi. Yom yoki jom so‘zi bekat, istehkom ma’nosini bildirgan. Demak, Jom bekat, ot-ulov boqiladigan joy, xabarlarni bekatdan bekatga yetkazuvchi xizmatchilar yashaydigan qo‘nimgoh yonidagi qishloq ma’nosidadir.

Kitoblarda Jomboy so‘zi tarkibidagi boy boyli urug‘i nomidan ekani, qishloq shu urug‘ vakillari xizmat qilgan bekat atrofida bo‘lgani sababli shunday ot berilgani qayd etilgan. Ba’zi olimlar fikricha, bu nomning yomga ham, boyli urug‘iga ham aloqasi yo‘q, jomboy – qozoqlarning bir urug‘i.

Chiroqchida chiroq yasalganmi?

Qashqadaryoda Chiroqchi tumani bor. Xo‘sh, bu nom nimani anglatadi? Suvchi ekinlarni sug‘oruvchi, o‘tinchi o‘tin to‘plovchi, temirchi temirga ishlov beruvchi bo‘lgandan keyin chiroqchi chiroq yasovchi bo‘ladi-da deb xulosa yasashimiz mumkin. Yuz-ikki yuz yil narisida ko‘cha chiroqlarini yoqish bilan shug‘ullanuvchi kishilar chiroqchi deyilgan. Balki shundan kelib chiqqandir bu nom?

Milliy ensiklopediya toponimni chiroq yasovchi hunarmandlarga bog‘lagan. Biroq etimologik adabiyotlar bunga qo‘shilmaydi. Bu fikrning asosli emasligini chiroqchi so‘zi lug‘atlarda chiroq yasovchi sifatida izohlanmagani ham isbotlaydi.

Chiroqchi nomi uzoq tarixga ega. Manbalarda yozilishicha, sirakchi yoki siroqchi – qadimgi turkiy qabila-urug‘ning oti. Bu maskanda ana shu urug‘ jamoasi yashagan. Joy nomi urug‘ otidan kelib chiqqan.

Chiroqchi 1980-yildan shahar maqomiga ega.

Shofirkon nimaning koni?

Shofirkon – Buxoro viloyatidagi shahar va tuman nomi. So‘zning tarixini yaxshi bilmagan kishi shofirkon – shofyorkon – shofyorlar ko‘p joy deganga o‘xshash etimologiya to‘qishi ham mumkin. Aslida-chi?

Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarida yozilishicha, shahar nomi Shopurkom, ya’ni Shopur qazdirgan ariq (kanal) so‘zlaridan kelib chiqqan. Keyinroq anhor yonida vujudga kelgan qal’a ham Shopurkom deb atalgan.

Suyun Qorayevning “Toponimika” kitobiga ko‘ra, Eron shahzodasi Shopur buxorxudotdan, ya’ni Buxoro hokimidan yer olib, qasr qurgan va Vardona qishlog‘ini barpo qilib, ariq qazib keltirgan. Shopurkom – “Shopur arig‘i” demak.

Ba’zi manbalar bu toponim forscha shoh – katta, pur – to‘la, kom – katta anhor so‘zlaridan yasalgan, ko‘p suv oqadigan bosh anhor ma’nosida deb hisoblaydi.

Kom atamasi qadimdan Buxoro atrofida iste’molda bo‘lgan va hozir ham bir qancha geografik nomlar tarkibida uchraydi: Komi Zar, Komi Akka (Zarafshonning bir nomi), Haramkom, Komde va hokazo. Piskom, Ugom, Konimex toponimlari tarkibida ham ariq, daryo ma’nosidagi kom so‘zi bor.

Burchmulla – minorali qo‘rg‘on

Toshkent viloyati Bo‘stonliq tumanidagi Burchmulla qishlog‘ini ko‘pchilik yaxshi biladi. Bu yer tarixiy-madaniy yodgorliklari, go‘zal tabiati bilan mashhur.

Uning nomini burch va mulla so‘zlariga bog‘lab, burchli mulla ma’nosida talqin qiluvchilar ham bor. Biroq bu xalq etimologiyasi natijasi xolos. Aslida qishloq otining burch so‘ziga ham, mulla so‘ziga ham aloqasi yo‘q.

Etimologik adabiyotlarda yozilishicha, qishloq nomi burj va mo‘la so‘zlaridan yasalgan. Burj – qal’a devorining burchagi; burchakdagi yo burchaklar oralig‘idagi minora. Mo‘la esa minorasimon dumaloq qurilma. Toponimshunos olim To‘ra Nafasov  mo‘la so‘zini tuproq uyib, chim yo g‘isht qalab, baland qilingan so‘risimon joy deya izohlaydi. Demak, Burchmulla himoyalanadigan qo‘rg‘on, burjli, mo‘lali joy ma’nosidadir.

Buyrak inson a’zosi emas

Sarlavhani o‘qib hayron bo‘lmang. Tibbiyotga qarshi bormoqchi emasman, buyrak – inson a’zosi. Lekin joy nomi sifatida u boshqa ma’noga ega.

Farg‘ona viloyatining Uchko‘prik tumanida Buyrak nomli qishloq bor. Xalq etimologiyasiga ko‘ra, qishloq buyrakka o‘xshash joyda bino bo‘lgani uchun shunday nom olgan. Ammo etimologik tadqiqotlar buni rad etadi.

Joy nomi bo‘yicha ikki xil qarash bor. Biriga ko‘ra, u bayri so‘zi va -ak kichraytirish qo‘shimchasidan tashkil topgan. Bayri so‘zi bekat, to‘xtash joyi, qarorgoh kabi ma’nolarga ega. Demak, Buyrak kichik bekat demakdir. Bu fikrda jon bor. Buyrak qishlog‘i qadim Qo‘qon shahriga yaqin masofada joylashgan. Qishloq o‘rnida bir zamonlar bekat bo‘lgani, chopar va otliqlar, karvonlar shu yerda to‘xtab o‘tgani ehtimoli katta.

Boshqa bir qarashga tayanilsa, buyrak – urug‘ nomi. Juda ko‘p tarixiy manbalarda buyrak nomli o‘zbek urug‘i borligi qayd etilgan. Bu ham haqiqatga yaqin. Chunki bu qishloqqa yaqin hududda yerlashgan Jaloyir, Qatag‘on, Qang‘il, Bahrin, Kenagas, Naymas, Turg‘oq, Qirq kabi qishloqlar nomi ham o‘zbek urug‘lari otidan hosil bo‘lgan.

Kampirravot kampir rabotimi?

Xalq etimologiyasi odatda so‘zning tashqi shakl-shamoyiliga qarab baho beradi, xulosa chiqaradi. Kampirravot – Andijondagi suv ombori. Shu nomdagi to‘g‘on, kanal ham bor.

Kampirravotdagi kampir so‘zining keksa ayol ma’nosidagi kampirga aloqasi yo‘q. U sug‘dcha kand va forscha pir so‘zlaridan yasalgan. Oldinroq kand so‘zi devor, qo‘rg‘on, qishloq kabi ma’nolarni anglatishi haqida aytgandim. O‘tmishda shaharlar va yirik qishloqlar himoya devorlari bilan o‘ralgan va kand deb atalgan. Pir esa qadim, eski, ko‘hna demakdir. Rabot so‘zi qal’a, istehkom, bekat kabi ma’nolarga ega. Demak, Kampirravot eski qo‘rg‘on, qadimiy qo‘rg‘on atrofidagi rabot anglamidadir.

Bu toponim ko‘pincha Kampirobod shaklida ham qo‘llanadi. Lekin bu yanglishdir.