So‘zga aylangan savdo belgilari – g‘aroyib kechmishga ega 10 ta so‘z
Odamlar yangi tushunchalarga ko‘pincha o‘ziga ma’qul shaklda ot qo‘yib oladi. Bu nomlar vaqtlar o‘tib me’yorga aylanishi, adabiy tilga ko‘chib o‘tishi mumkin. Gohida esa ma’lum doirada qo‘llanib, ommalashmay qolib ketadi. Shunday so‘z yasash usullaridan biri – narsa-buyumlarga savdo belgilarining nomini berish. Bu holat dunyo tillarida uchrab turadi. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlarning ba’zilarini sharhlaydi.
Tefal aslida elektr choynak emas
Elektr choynakni tefal deb ataymiz. “Tefalda suv qaynat”, “Tefaldagi suvni olib kel”, “Iliq suv kerak bo‘lsa, tefalda bor” kabi jumlalarni ishlatamiz.
Bu so‘z aslida elektr choynak ma’nosini bermaydi, u xalqaro brend, savdo belgisi. Bu belgi ostida faqat elektr choynaklar emas, turli maishiy uskunalar va idishlar ishlab chiqariladi. Lekin elektr choynakka xalq tilida shunday nom berilgan. Nega? Ikkita taxmin bor: yo ichki bozorga ilk bor shu yorliqdagi suvqaynatar choynaklar olib kirilgan, yo ommalashish bosqichida ayni shu brend boshqalaridan sifati va narxi bilan ustun bo‘lgan, ko‘pchilikka ma’qul kelgan. Natijada odamlar elektr choynaklarni shu savdo belgisi nomi bilan atay boshlagan.
Tefalni o‘zbekchada chovgum, choydish deb atash mumkin. To‘g‘ri, ishlash uslubi o‘zgargan, lekin mohiyat o‘zgarmagan.
Suvqozon desa bo‘lmaydimi?
Hammom qozonlari – boylerda ham shunga o‘xshash vaziyat: ularga ariston deb nom berilgan. Aslida ariston ham savdo belgisi. Bugun so‘zlashuv tilida boshqa rusumdagi suvqozonlar ham ariston deyiladi. Bu so‘z elektr va gazda ishlaydigan suv isitkichlarga birday ishlatilaveradi. Ikki konturli isitish qozonlariga ham shunday ot qo‘yganmiz.
Hammom qozoni deyish talaffuzda qiyin, shu sabab oddiyroq variant – ariston ma’qul ko‘rilgan. Xalq tili soddalikni yoqtiradi.
O‘zbek tili bilan bir oiladan joy olgan turkchada suv isituvchisi, isitma qozonlari, qozon kabi so‘zlar ishlatilar ekan. Erinmaganlar-ey, tayyorini, osonini olib qo‘yavermaysizlarmi, deydigan odam yo‘q.
Keda – krossovkaning bir turi
Xalq tilida kita, keta, keda kabi talaffuz qilinadigan bu so‘z rezina taglikli oyoq kiyimini anglatadi. AQSHdagi U.S. Rubber kompaniyasi 1916-yildan Keds savdo belgisi ostida shunday oyoq kiyimlar ishlab chiqara boshlaydi. U dastlab sport mashg‘ulotlari uchun mo‘ljallangan edi, keyinchalik kundalik turmushda ham ommalashadi.
Kedalarning krossovkalar va boshqa sport poyabzallaridan asosiy farqi tagliklarida – ular egilib tiklanuvchi rezinadan ishlab chiqariladi. Ustki qismi odatda turli matolardan ishlanadi.
Issiq-sovuqlarga dosh bergan nom – termos
Xalq tilida termiz shaklida qo‘llanadigan bu so‘z ichiga solingan issiq yoki sovuq narsani uzoq vaqt shu holicha saqlaydigan maxsus idishni anglatadi. Termoslarda asosan choy yoki ovqat saqlaymiz.
Bunday turdagi idishni 1892-yili shotland fizigi va kimyogari Jeyms Dyuar ixtiro qilgan. Shu bois ilmiy doirada termoslar Dyuar idishlari deb ataladi.
Dyuarning ixtirosini 1904-yili nemis kompaniyasi tijoriy mahsulotga aylantiradi. U Thermos savdo belgisi ostida ishlab chiqarila boshlaydi. Vaqt o‘tib savdo belgisi bevosita idishning nomiga aylanadi. Termos atamasi bugun juda ko‘p dunyo tillariga kirib borgan.
Akvalangdan Kusto hayratda
Eshitgan, o‘qigan bo‘lsangiz kerak, suv ostiga sho‘ng‘iganda kiyiladigan nafas olish apparati akvalang deb ataladi. Mashhur dengiz sayyohi Jak Iv Kusto va muhandis Emil Gayan xavfsiz va foydalanishga qulay suvosti nafas apparatini ixtiro qiladi. 1943-yili Kusto va Jan Delorm Aqua Lung International firmasiga asos soladi. Bu korxona nafas apparatlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashadi.
Aqua Lung nomini Jak Iv Kusto o‘ylab topadi, u lotincha aqua – suv va inglizcha lung – o‘pka so‘zlaridan hosil bo‘lgan. Maqsad Amerika bozoriga kirish edi. Bu so‘z hozir ham dunyoning juda ko‘p tillarida savdo belgisini anglatadi. Faqat sobiq Ittifoq hududidagina u nafas uskunasi nomiga aylangan. Bu so‘z o‘zbek tili lug‘atlaridan ham joy olib ulgurgan. Akvalang so‘zga aylanib ketishini Jak Iv Kustoning o‘zi ham kutmagan bo‘lsa kerak.
Vazelin – neft sharbati
Tibbiyot, kosmetika va texnikada ishlatiladigan quyuq moy – vazelinni 1859-yili ingliz kimyogari Robert Chezbro hosil qilgan. Dastlab u o‘z mahsulotiga petroleum jelly, ya’ni neft sharbati deb ot qo‘yadi. Biroq bu nom xaridorlarni jalb eta olmaydi. So‘ng u “Vazelin” degan nom o‘ylab topadi. Nemischa wasser – suv, yunoncha elaion – moy so‘zlarini chatishtiradi va so‘z oxiriga ilmiyroq ko‘rinishi uchun -ine qo‘shimchasini qo‘shadi. Natijada vaseline so‘zi hosil bo‘ladi.
Ixtirochi 1872-yili bu mahsulot uchun patent oladi va 1878-yili Vaseline so‘zini savdo belgisi sifatida ro‘yxatdan o‘tkazadi. Vaqtlar o‘tib nom so‘zga aylanib ketadi.
Vikipediyaning yozishicha, agar savdo belgisi so‘zga aylanib ketsa, huquqiy himoyasidan mahrum bo‘ladi va undan istalgan ishlab chiqaruvchi foydalanishi mumkin.
Diktofon – eng eski savdo belgilaridan biri
Diktofon AQSHdagi eng eski savdo belgilaridan biri. Uning tarixi telefon asoschilaridan Aleksand Graham Bellga borib taqaladi.
Diktofon so‘zini Columbia Graphophone Company kompaniyasi 1907-yili savdo belgisi sifatida ro‘yxatdan o‘tkazadi. Bu savdo belgisi ostida og‘zaki nutq, kuy va tovushlarni yozib olib, qayta eshittiradigan qurilmalar ishlab chiqarila boshlaydi. Keyinchalik savdo belgisi qurilmaning nomiga aylanib ketadi.
Yuz yildan oshiqroq vaqt davomida bu uskunaning shakli va ishlash tarzi juda ko‘p o‘zgardi, lekin vazifasi o‘sha-o‘sha. Bugun qo‘limizdagi telefonlarda ham diktofon xizmati bor.
Darvoqe, diktofonning yaqin qarindoshi va bugun deyarli ishlatilmaydigan magnitofon ham bir paytlar savdo belgisining nomi bo‘lgan.
Fen – Alp tog‘lari shamoli
Deyarli har birimiz fendan foydalangan bo‘lsak kerak. O‘zbekchada sochquritkich, sochquritar deb ifodalash mumkin bo‘lgan bu uskunaning asosiy jihati issiq yoki sovuq havo purkashidir. U XIX asr so‘ngida ixtiro qilingan. Albatta, dastlabki soch quritish moslamalari hajman katta va anchagina noqulay edi.
Fen so‘zi bizga rus tili orqali kirib kelgan. Nemislarning elektr jihozlar ishlab chiqaruvchi AEG kompaniyasi 1908-yili sochquritkich uchun Fön savdo belgisini ro‘yxatdan o‘tkazadi. Bu so‘z Alp tog‘laridan esadigan issiq shamol – fo‘nga ishora edi. Vaqtlar o‘tib savdo belgisi bevosita jihozning o‘zini anglata boshlagan.
Aspirin – nemis savdo belgisi
1897-yili nemis kimyogari Feliks Hofman atsetilsalisil kislotasini tibbiyotda qo‘llash mumkin bo‘lgan shaklda ajratib oladi. Bu kislotaning xomashyosi tol daraxtining po‘stlog‘i edi. Feliks ishlaydigan Bayer AG kompaniyasi yangi dorini Aspirin savdo belgisi bilan ro‘yxatdan o‘tkazadi. Keyinchalik bu so‘z dori nomiga aylanadi.
Hofman revmatizm bilan og‘riydigan otasini davolash ilinjida bu dorini ixtiro qilgan edi. Dori isitma tushiruvchi, yallig‘lanishga qarshi, og‘riq qoldiruvchi xususiyatlarga ega. Revmatizmni davolashda ham ishlatiladi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, dunyoda har yili 80 milliarddan ortiq aspirin habdorisi ichiladi.
Odekolon – Kyoln suvi
1709-yili nemis ishbilarmoni Yohan Farin atir ishlab chiqarishni boshlaydi va unga Kölnisch Wasser – Kyoln suvi deb nom beradi. Asta-sekin bu atir turi shuhrat qozonadi. 1863-yilga kelib Kyolnda bunday atir sotadigan parfyumeriya do‘konlari soni 63 taga yetadi. Bu do‘konlarning egalari o‘zini Farinlar oilasiga qarindosh deb sanardi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida Kyoln suvi Fransiyaga yetib boradi va nomi fransuzchaga o‘giriladi: Eau de Cologne. Faranglar tilida U do‘ Ko‘lo‘ni deb talaffuz qilingan nom ruschaga O de Kolon shaklida o‘tadi va xushbo‘y suyuqlikka nisbatan ishlatila boshlaydi. Ruscha orqali esa o‘zbekchada o‘troqlashadi.
