Qiyomat soati millari o‘zgarishsiz qoldi. “Yadroviy yarim tun”gacha 90 soniya bor
Chikago universiteti tomonidan chop etiladigan “Atomshunos olimlar byulleteni” jurnali yadroviy xavf darajasini ko‘rsatadigan qiyomat soati millarini o‘zgarishsiz qoldirdi.
Olimlar 2023-yilda Qiyomat soati millarini 10 soniya oldinga surib qo‘ygandi, bu yarim tungacha (global falokatga eng yaqin vaqt) 90 soniya borligini anglatadi. 2024-yil uchun ham 90 soniya saqlanib qolmoqda.
“Hozir soat yarim tunga 90 soniya qolganini ko‘rsatmoqda — bu tarixdagi global falokatga eng yaqin vaqt”, — deyiladi jurnal bayonotida.
Olimlar vaziyatni “dunyoni global falokat tomon yo‘naltirishda davom etayotgan tahdidli tendensiyalar” bilan izohladi. Asosiy muammolar qatorida Ukrainadagi vaziyat, shuningdek, G‘azo sektoridagi Falastin-Isroil mojarosining yomonlashuvi bor. Bundan tashqari, iqlim inqirozi va sun’iy intellekt ham xavf qatoridan joy olgan.
Yadroviy tahdid o‘lchovlari
“Rossiyaning Ukrainadagi bosqini uzoq muddatli bo‘lib ko‘rinmoqda va Rossiyaning mojaroda yadro qurolidan foydalanishi imkoniyati jiddiy bo‘lib qolmoqda. Uchta yirik yadroviy davlat — Xitoy, Rossiya va AQSHdagi yadroviy xarajatlar dasturlari qurollanish poygasini qo‘zg‘atish bilan tahdid qilmoqda. Rossiya va Xitoy yadroviy salohiyatini kengaytirmoqda va AQSH xuddi shunday javob berish uchun bosim kuchaymoqda”, — deydi mutaxassislar.
Ayni paytda, boshqa potensial yadroviy inqirozlar paydo bo‘lmoqda. Eron uranni yadroviy qurol ishlab chiqarish darajasiga boyitishda davom etmoqda, shu bilan birga Atom energiyasi bo‘yicha xalqaro agentligiga (MAGATE) asosiy masalalarda to‘sqinlik qilmoqda. Shimoliy Koreya esa yadro quroli va uzoq masofali raketalar yaratishda davom etmoqda. Pokiston va Hindistonda yadroviy kengayish pauza yoki cheklovsiz davom etmoqda.
“Isroil va HAMAS o‘rtasidagi G‘azodagi urush mintaqaviy va global miqyosda oldindan aytib bo‘lmaydigan tahdidlarni keltirib chiqaradigan kengroq Yaqin Sharq mojarosiga aylanishi mumkin”.
Iqlim o‘zgarishining dahshatli istiqbollari
2023 rekord darajadagi eng issiq yil bo‘ldi va global issiqxona gazlari chiqindilari o‘sishda davom etdi. Dunyo miqyosida ham, Shimoliy Atlantikada ham dengiz yuzasi harorati rekordlarni yangiladi. Issiqxona gazlari emissiyasini kamaytirish bo‘yicha yetarli majburiyatlarning yo‘qligi va mavjudlarining bajarilmagani tufayli dunyo allaqachon Parij iqlim shartnomasi bo‘yicha belgilangan haroratning sanoatgacha bo‘lgan darajadan 1,5 darajadan ko‘p bo‘lmagan Selsiydan oshib ketishi xavfi ostida. Keyingi isishni to‘xtatish uchun dunyo uglerod chiqindilarini nolga tenglashtirishi kerak.
2023-yilda dunyo toza energiyaga rekord darajadagi 1,7 trillion dollar sarmoya kiritdi va jahon yalpi ichki mahsulotining yarmini tashkil etuvchi davlatlar 2030-yilga kelib qayta tiklanadigan energiya quvvatlarini uch barobar oshirishga va’da berdi. Biroq, buning o‘rnini qazib olinadigan yonilg‘iga 1 trillion dollarga yaqin sarmoya kiritdi.
Issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirish bo‘yicha hozirgi sa’y-harakatlar iqlim o‘zgarishining xavfli insoniy va iqtisodiy ta’sirini oldini olish uchun mutlaqo yetarli emas, bu esa dunyodagi eng kambag‘al odamlarga nomutanosib ravishda ta’sir qiladi. Sa’y-harakatlarning sezilarli darajada ko‘payishiga qaramasdan, iqlim buzilishidan azob chekayotgan insonlar soni muqarrar ravishda oshadi.
Sun’iy intellekt xavfi
Sun’iy intellekt (AI) dezinformatsiyani kuchaytirish va demokratiya bog‘liq bo‘lgan axborot muhitini buzishda katta imkoniyatlarga ega. Sun‘iy intellektga asoslangan dezinformatsiya harakatlari dunyoning yadroviy xavflar, pandemiyalar va iqlim o‘zgarishi bilan samarali kurashishiga to‘sqinlik qiladigan omil bo’lishi mumkin.
“Sun’iy intellektdan harbiy maqsadda foydalanish tezlashmoqda. Bu allaqachon razvedka, kuzatuv, simulyatsiya va treningda sodir bo‘lmoqda. Odamlar aralashuvisiz nishonlarni aniqlaydigan va yo‘q qiladigan halokatli qurollar alohida tashvish uyg‘otadi. Sun’iy intellektni muhim jismoniy tizimlar, xususan, yadroviy qurollar ustidan nazorat qilish to‘g‘risidagi qarorlar haqiqatan ham insoniyatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ekzistensial tahdid solishi mumkin”.
Soatni qanday orqaga qaytarish mumkin?
Yer yuzidagi har bir inson yadroviy qurollar, iqlim o‘zgarishi, vayronkor texnologiyalar va dunyo axborot ekotizimining keng tarqalgan korrupsiyasidan global falokat ehtimolini kamaytirishdan manfaatdor. Bu tahdidlar alohida va ularni hech bir xalq yoki yetakchi nazorat ostiga ololmaydi.
“Bu umumiy tahdidlar umumiy harakatni talab qiladi, degan umumiy e’tiqodda birgalikda harakat qiladigan liderlar va davlatlarning vazifasidir. Birinchi qadam sifatida dunyoning uchta yetakchi kuchi — AQSH, Xitoy va Rossiya keltirib o‘tilgan global tahdidlarning har biri bo‘yicha jiddiy muloqotni boshlashlari kerak. Yuqori darajada bu uch mamlakat hozir dunyo duch kelayotgan ekzistensial xavf uchun javobgarlikni o'z zimmasiga olishi kerak. Ular dunyoni falokat yoqasidan qaytarish imkoniyatiga ega. Ular buni aniq va jasorat bilan va kechiktirmasdan qilishlari kerak.
Yarim tungacha 90 soniya qoldi.
Ramziy soat millarining holatini aniqlashda olimlar siyosiy keskinlik, qurollar, texnologiya, iqlim o‘zgarishi va epidemiyalar bilan bog‘liq xavflarni hisobga oladi. 2022-yil yanvar oyida soat yadroviy tungacha 100 soniya borligini ko‘rsatgan. Soat ko‘rsatkichlari har yili o‘zgartiriladi, unda 15 nafar Nobel mukofoti laureati ishtirok etadi. 2018-yil boshidan beri bu vaqt 23:58:00 ni ko‘rsatayotgan edi.
