«Қашшоқлик инқилобга, инқилоб эса қашшоқликка етаклайди». Асарларида севги шаҳри – Париждаги ҳаётнинг асл юзини фош этган романтизм куйчиси Виктор Гюго ҳикматлари

Нафақат француз адиби, балки сиёсий арбоб сифатида ҳам машҳур Виктор Гюго романтизмга суяниб, бетакрор асарлар яратган ижодкор сифатида тарихда қолган. «Дарё» жамиятдаги тенгсизлик ва адолатсизликларга қаршилик қилишдан тўхтамаган, китоблари ўнлаб тилларга таржима қилинган ёзувчининг ҳаёт ва ижодига назар ташлайди.

Заиф танага жо бўлган буюк истеъдод

XIX асрнинг боши Францияда эски тартиб ва мутлақ монархия топталаётган давр — 1802 йил 26 февралида Наполеон армияси капитани Леополд Сижисберт Гюго оиласида туғилган учинчи фарзанд кун келиб дунё адабиётига мислсиз ҳисса қўшадиган ёзувчи бўлишини ўшанда ҳеч ким тасаввур этолмасди. Гўдак Викторнинг шунчалик заиф ва кичиклигидан онаси: «Ошхона пичоғидан сал каттароқ бўлган», — дея ўғлига таъриф беради. Ўзига тўқ оила ўша давр учун яхшигина ҳашамат ҳисобланган уч қаватли уйда яшарди.

Наполеоннинг ашаддий тарафдори бўлган отанинг республика армияси офицерлигидан генералликкача кўтарилиши ёш Виктор тақдирида муҳим рол ўйнайди. Хизмат сафарлари сабаб бутун оила Италия, Испания, Марселга кўчиб юриши бўлажак адибнинг ёзилажак асарларига хом ашё бўлади.

1813 йили айрим келишмовчиликлар ортидан ота-онаси ажрашишга қарор қилади. Кенжатой Гюго онаси билан бирга Парижга кўчиб ўтади. Онасининг сиёсий қарашлари отасиникига зид экани Гюгога ҳам ўз таъсирини ўтказмай қолмайди, кейинроқ Виктор онаси каби монархияга оид сиёсатни қўллаб-қувватлайди.

Эрта забт этилган юқори марралар

Мусаввирликка қизиққан, ёзувчиликка ихлос қўйган, қолаверса, мусиқага ҳам бефарқ бўлмаган Виктор Гюгони чинакамига ижод олами одами дейиш мумкин. 8 ёшидан турли суратлар чизган болакай 14 ёшида романтизмнинг илк намояндаси Француа Шатобриан билан танишади ва унинг мухлисига айланади. Болалигидаёқ қасида ва шеърлар қоралаб, ўлмас асарлар яратган адиб китоблар билан ҳар доимгидан ҳам яқинроқ дўст тутинади. Аксар ҳолларда мактаб театрларида намойиш қилинадиган спектакллар ҳам унинг муаллифлигида бўлар, у эса ижод қилишдан тўхтамасди.

Шунчаки қоғоз қоралаш билан чекланмаган Гюго ижоди намуналарини журналларга юборишдан ташқари, танловларда ҳам иштирок этиб туради. Адабий танловларнинг бирида илм-фаннинг нақадар муҳимлигини ўзида мужассам этган ижод намунаси билан иштирок этади. Худди катталардек фикрлайдиган ва фан ҳақида бунчалик қайғуриб фикр билдирган Гюгонинг 15 ёшдалигига ҳайъат раисларидан айримлари ҳатто шубҳаланади.

Боласининг келажагидан астойдил қайғурган ота уни аниқ фанлар ортидан кетишини ва шу аснода касб танлашини истайди. Аммо Виктор билганидан қолмай, таълимни политехникага ихтисослаштирилган ўқув даргоҳда давом эттиради. Ўғлининг ўзбошимчалигидан ғазабланган ота эса молиявий кўмакни йиғиштиради-қўяди.

Аммо Гюгога қуёш бошқа томондан кулиб боқади. Ёш ёзувчининг Бурбонлар сулоласини мадҳ этиб ёзган қасидаси француз амалдорларининг эътиборига тушади ва у мукофот пули билан сийланади. Унинг ҳаёти билан яқиндан танишган ўқувчи Гюго жуда эрта тажриба орттиргани ва муайян натижага унинг тенгқурлари шаталоқ отиб юрган вақтда эришганидан хабар топади. Ноширлик фаолиятини 17 ёшида бошлагани, акаси Абел билан биргаликда журнал чиқаргани эса бунга яққол мисол. 1822 йилда классизм услубида ёзилган «Қасида ва турли шеърлар» номли илк шеърий тўплами эса уни адабиёт оламида тан олишларига сабаб бўлади.

Бахтга кафил бўлолмаган турмуш

Навқиронлигида буржуазия вакилларидан бўлган Адел Фушега ошиқ бўлган ёзувчи 1822 йили муносабатларини никоҳ билан мустаҳкамлайди. Жуфтлик турмуши давомида 5 фарзанднинг ота-онасига айланадилар. Аммо рафиқаси унинг истеъдодига етарлича баҳо бермаслиги, биронта асари билан танишмагани етмагандек, унинг яқин дўсти Сент-Бева билан дон олишиб, буни яширишга уринади. Эҳтимол, қадрланмагани ёки бизга номаълум сабаблар туфайли кейинроқ актриса бўлиш пайида юрган Жулетта исмли қиз билан учрашиб юради, аммо у билан ҳам муносабатлари узоққа бормайди.

Ташқаридан қараганда орзу қилиш мумкин бўлган ҳамма нарса: истеъдод, пул, казо-казо дўстлари бўлганига қарамай, Гюго жигарбандларини бахтли ҳаёт билан таъминлай олмайди. Қизи Леополдина 19 ёшида ҳаётдан кўз юмади. Опасининг ўлимидан ларзага тушган, севги бобида омади чопмаган кенжа қизи Адел эса ақлдан озиб, ҳаётининг сўнгги кунларини руҳий касалликлар шифохонасида ўтказади. Ўғиллари Шарл ва Француа-Виктор ҳам узоқ яшашмайди — 45 ёшида вафот этади.

Ёзувчи ва драматург сифатида аллақачон танилиб улгурган Викторнинг сиёсий фаолияти 1840 йилларда бошланади. 1841 йилда Француз академиясининг назарига тушиб, Франциядаги олий дворянларга бериладиган «пер» даражаси билан сийланади. 1851 йили давлат тўнтаришига қарши чиққани учун Францияни тарк этишга мажбур бўлади. Мамлакатга орадан деярли 20 йил ўтиб қайтади. Бир неча йил ўтиб эса сенатор сифатида фаолият юритади.

Ёзувчи 1885 йил баҳорда пневмониядан вафот этади. Унинг ҳаётдан кўз юмгани ҳақидаги хабар Франция бўйлаб шамол тезлигида тарқалади, миллионлаб одамлар ўлмас асарлар муаллифининг дафн маросимида иштирок этиш учун мамлакатнинг турли бурчакларидан етиб келишади.

Асрларга татигулик ижод намуналари

Ўша даврда ижод қилган романтизм намоёндаларидан фарқли равишда Гюгонинг китобларида ижтимоий ва сиёсий жиҳатлар яширинганди. Париж севги шаҳри деб саналишига қарамай, француз жамияти нотенгликлар сабаб қабоҳатга ботиб борарди. Бунга бефарқ бўлмаган Гюго инсон ахлоқ ва одобни қадрлашни ўргансагина муаммолар барҳам топишига ишонади. Айрим ижод намуналари турли баҳс ва ҳатто машмашаларга сабаб бўлганига қарамай, ўз услубига эга адиб ҳамиша китобхонлар томонидан ардоқланади.

У адабиётга «Интиқом», «Қаҳрли йил», «Шарқ оҳанглари», «Шуур», «Асрлар афсонаси» номли шеърий тўпламлар, «Париждаги Биби Марям ибодатхонаси», «Кулаётган одам», «Денгиз заҳматкашлари», «Клод Гё» каби асарларни тақдим этади. «Хўрланганлар» романини ёзиш учун эса нақ 20 йил сарфлайди. «Пакана Наполеон», «Бир жиноят тарихи» романларида оддий аҳолининг қийинчиликларга бой турмушига урғу беради.

1829 йилда ёзилган «Маҳкумнинг сўнгги куни» асари Албер Камю, Чарльз Диккенс ва Достоевский каби ёзувчилар учун илҳом манбайи бўлади. Бундан ташқари, ҳаёти давомида театрлар учун ҳам драмалар қоралаб туради. «Эрнани», «Кромвел», «Қирол ишрати» ва «Рую Близ» номли песалари Париж театрларида саҳналаштириб, томошабинлар ва санъат ихлосмандларининг қалбидан жой олади.

Адибнинг «Денгиз заҳматкашлари», «Хўрланганлар»нинг «Козета» ва «Гаврош» бўлимлари (1952, 1955), «Бюг Жаргал» (1982) Қодир Мирмуҳамедов, Нурбек, Э.Обидов томонидан ўзбекча таржимада нашр этилган.