Тилимизни биламизми: сумалак, ҳалим, сайил, сомса – бу сўзларнинг асл маъноси нима?

Юртимизда Наврўз. Маъноси “янги кун” бўлган ушбу байрам чиндан-да янгиланиш, яшариш айёми. “Дарё” колумнисти Ориф Толиб бугун Наврўз ва баҳор билан боғлиқ баъзи сўзларнинг келиб чиқиши, маъно-мазмуни ҳақида сўз юритади.

Сумалакми, сермалак?

Ундириб янчилган буғ­­­дой, ун ва ёғ аралашмасидан тайёрланадиган, витаминларга бой, хуш­хўр ҳолвайтарсимон бу таомнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ бир нечта ривоятлар бор. Ана шу ривоятлар таъсирида баъзан сумалак сўзининг келиб чиқишини си малак – ўттиз малак, сермалак – кўп малак каби сўзларга боғлашади. Лекин бу хато. Бундан ўн беш йилар бурун Ўзбекистон халқ шоири Анвар Обиджондан бу сўз туркийча экани, “Девону луғотит турк”да сума сўзи буғдой деб таърифлангани, сумалак сўмали, яъни буғдойли овқат маъносини англатишини эшитиб, ҳайрон қолгандим. Кейин манбаларни ўрганиб, бунга ўзим ҳам амин бўлдим, олим ва тадқиқотчиларнинг фикрлари ҳам айни маълумотни тасдиқлади: сумалак сумалиқ сўзининг ўзгарган шакли.

Маҳмуд Кошғарий сума сўзини ивитилган буғдой деб изоҳлайди ва шарбат учун қилинган, ундирилган арпага ҳам шу сўз қўлланишини айтади. Сумалакга ивитиб ундирилган буғдой ишлатилишини ҳисобга олсак, сумалак айнан сума сўзидан ясалгани ойдинлашади.

Қадимги туркий тилда -лиқ қўшимчаси билан бошқа таомлар номи ҳам ясалган. Ёдингизда бўлса, шашлик сўзи сишлиқ – шишлиқ – шашлик шаклида ўзгаргани ҳақида ҳам айтган эдик.

Сумалак форсча саману, суманак сўзидан ҳосил бўлган деган қараш ҳам бор.

Ҳалим юмшоқлиги учун “ҳалим”ми?

Ҳалим – сувга буғдой ёрмаси ва гўшт солиб, узоқ қайнатиб пишириладиган қуюқ овқат. Ҳалим сўзи кишига қаттиқ ботмайдиган, мулойим, ёқимли каби маъноларга эга. Масалан, юмшоқ муомалали кишини ҳалим киши деймиз. Бироқ таомнинг номи бу сўздан келиб чиқмаган. Унинг шаклдоши бор – арабчадан ўзлашган, аслиятда ёпишқоқ, елим­­шак деган маънони англатади. Ҳалим ҳам шунақа табиатга эга: кўп қайнаганидан ҳил-ҳил, ёпишқоқ бўлиб қолади. Таом номи ана шу сўздан ҳосил бўлган.

Вақт ўтиб, ҳалимнинг номи кўчма маъно касб этган ва юмшоқ деган мазмунни англата бошлаган:

Воҳид­ларнинг қишлоғида бошқа ерларда жуда кам учрайдиган ҳалим ва ширин олма бор. (О. Ёқубов, “Тилла узук”).

“Сайил” ва “сайр”нинг асли бир

Сайил арабча сайр, яъни пиёда юриш сўзидан келиб чиққан. Ўзбек тилига товуш ўзгариши билан ўтган ва маъноси ҳам ўзгарган. Бу сўзнинг товуш ўзгаришисиз, айнан ўтган шакли сайрнинг маъноси бошқа. У осуда ерларда, хиёбон ва кўчаларда айланиб юриш, томоша қилиш, ором олишни англатади. Сайр осуда жойларда кезишни англаца, сайилда гавжумлик мазмуни бор. У ўзбекчада баҳорда ўтказилади­ган катта халқ сайр-томошаларини, сайр-томоша мақсадида айланиб, ке­зиб юришни англатади.

Одатда байрамларда, жумладан, Наврўзда катта халқ сайиллари ўтказилади. Лекин сайиллар фақат байрамларга боғлиқ эмас. Масалан, қовун сай­ли қовунхўрлик ва сайр-томоша мақсади­да кўп­­­чилик бўлиб далага – қовун полиз­ига чиқишдир. Лолалар очилганда тоғ ёки қирларга кўплашиб чиқиш лола сайли бўлади.

Дошқозон, тошқозон эмас

Дошқозон сўзини эшитганда тошқозон шакли ҳам хаёлга келади. Масалан, Тошҳовуз ўғузча шевада Дошовузга айланади. Лекин дошқозоннинг таржимаи ҳоли бошқача, у тошқозонга алоқадор эмас. Тошқозон деган сўзнинг ўзи йўқ, ахир тошдан қозон қилинмайди-ку.

Дош сўзи форсчадан ўзлашган бўлиб, аслиятда катта ўчоқ; хумдон маъносини англатади. Демак, дошқозон – катта ўчоққа жой бўладиган қозон. Ўзбекчада дош сўзининг ўзи ҳам қозон, дошқозон маъносида ишлатилади. Лекин кам қўлланади, асосан бадиий адабиётда учрайди.

Дошқозон катта йиғинларда, тўй ва маъракаларда кўпчиликка овқат пи­ши­риладиган катта қозондир. Сумалак ва ҳалим асосан дошқозонда пиширилади.

Қалдирғоч билан кўршапалак қариндошми?

Қалдирғоч – қаноти ингичка ва узун, жуда тез учади­ган, қора-ола қуш. Уни баҳор элчиси дея таърифлашади.

Қалдирғоч сўзи “Девону луғотит-турк”да қарғилач шаклида берилган бўлиб, қарлиғач деб талаффуз қилиш ҳам учраб туриши айтилган. Демак, кейинчалик сўзнинг мана шу талаффузи устунлик қилган ва ўзбекчада қалдирғочга айланган.

“Қадимги туркий тиллар луғати”да қарғилач сўзининг кўршапалак деган маъноси ҳам борлиги айтилади. Лекин бошқа манбаларда бундай маълумот учрамади.

Қушга нега бундай исм берилгани ҳақида турли фикрлар бор. Улардан бирига кўра, қаран ва қуш сўзлари бирикишидан қаранқуш – қора қуш ҳосил бўлган. Қалдирғочнинг устки патлари қора бўлгани учун шундай ном берилган бўлиши мумкин.

Дарвешона – баҳорги тозалов

Дарвешона сўзи форсчадан кирган, дарвешга ўхшаб, дарвешларча деган маънони англатади. Баҳор фаслида, айниқса, Наврўз арафасида қиш­лоқлар ва баъзан шаҳар маҳаллаларида аҳолидан тўпланган пул ёки озиқ-овқат ҳисобига ўтказиладиган хайрия маросими шундай аталади. Эҳсон асосида ўтказилгани учун ҳам дарвешона номи берилган.

Бунда маҳаллалар, гузарлар, кўчалар, қабристонлар, ариқлар ҳашар қилиб тозаланади. Ҳашардан сўнг катта-кичикка дастурхон ёзилади.

Бу сўз шеваларда турлича талаффуз қилинади. Масалан, Фарғонада даришана шаклида қўлланади.

Сомса – тишнинг “ўпичи”

Сомса – ёйилган хамирга гўшт, қовоқ ва шу кабилар солиб тугиб, одатда тандирга ёпиб ёки духовкада пишири­ладиган егулик. Баҳорда айниқса кўк сомса кўп пиширилади. Бу таом деярли бутун Осиё, Арабистон яримороли, Ўрта денгиз атрофи, Шимолий ва Жанубий Африкада машҳур. Европа ва Америка қитъасида ҳам ушбу сомса бегона эмас.

Бир тахминга кўра, сомса сўзи форсча санбўсаг сўзига бориб тақалади. Бу сўзнинг маъносини баъзилар катта, ажойиб, улкан деса, айримлар у учбурчак маъносини беради деган фикрда. Ўзбек тилининг этимологик луғатига кўра эса, тиш маъносидаги сенн ва ўпич маъносидаги бўсе сўзларидан ҳосил бўлган. Сўзма-сўз таржимаси тишўпар. Товуш ўзгариши натижасида санбўса, самбўса шакли юзага келган.

Бу сўз дунё тилларида турли талаффуз вариантларида учрайди. Масалан, форсчада санбусе, панжоб тилида смоса, ҳиндчада самўса, урдучада самуса, арабчада самбусак ёки самбуса, бенгал тилида сингара, иброний тилида самбусак, сомали тилида самбууса, тожикчада самбўса, бирма тилида шемуза, португал тилида шамуса, инглизчада самоса. Туркий тилларда сомса ёки самса шакли ишлатилади.