Chelyabinsk, Saratov, Tyumen – bu nomlar turkiycha ekanini bilarmidingiz?

Bir zamonlar turkiy qavmlarning yeri bo‘lgan o‘lkalar vaqti kelib Rossiya imperiyasi tarkibiga o‘tdi. Biroq joy nomlarida o‘sha olis tarix izlari bugungacha saqlanib qolgan. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib nomi turkiy ildizga ega shunday joylar haqida hikoya qiladi.

Chelyabinsk – Chalabiy shahri

Chelyabinsk – aholi soni bo‘yicha Rossiyada sakkizinchi o‘rinda turuvchi shahar. Aholisi bir milliondan ortiq.

Chelyabinsk shahri nomining kelib chiqishi haqida turli qarashlar bor. Eng keng tarqalgan talqinga ko‘ra, u kishi ismidan – Chalabiy so‘zidan kelib chiqqan. Chalabiy oti va unvoni turklarda keng tarqalgan. Shu nomdagi bir necha mashhur kishilar bor. Ammo manbalar bu so‘zni dastlab O‘rta Osiyodagi turkiy qavmlar o‘zlashtirganini ta’kidlaydi.

Turkcha cheleb so‘zi xo‘jayin, ulug‘ zot, tangri kabi ma’nolarga ega. Ildizi suryoniycha ṣəlab – xoch so‘ziga borib taqaladi. O‘zbekchada qo‘llanadigan salib so‘zi ham ana shu o‘zakdan.

Rus o‘lkashunosi Vladimir Vitevskiy fikricha, chelab – boshqirdcha so‘z. Ma’nosi – chelak yoki lavlagi. Olim Chelyabinsk chindan ham chelaksimon havzada joylashganiga e’tibor qaratadi.

Orenburg – o‘rdagi shahar

Orenburg – Janubiy Uraldagi eng yirik shaharlardan biri. Unga 1734-yili imperator Anna Ioannovna qarori bilan asos solingan. Or (o‘qilishi – O‘r) va Yoyiq daryolari qo‘shilgan joyda bir qo‘rg‘on barpo etiladi. Uni daryo nomi bilan Or qal’asi deb ataydilar. O‘sha davrdagi urfga ko‘ra shahar-qo‘rg‘on nemischa uslubda Orenburg – Or daryosi bo‘yidagi shahar nomini oladi. Keyinchalik u bir necha bor Yoyiq daryosining quyi qismiga ko‘chiriladi. Eski o‘rnida faqat qal’a saqlanib qoladi. Qal’a o‘rnida hozir Orsk shahri qad ko‘targan. Shunday qilib, daryo nomi ikki shahar otiga ko‘chgan.

Or daryosining nomi hozirgi o‘zbek tilida ham ishlatiladigan turkiy o‘r – chuqurlik, jarlik, o‘ra so‘zidan hosil bo‘lgan. O‘r qazmoq, o‘rga tushmoq, o‘ru qir kabi iboralarda ayni shu o‘r so‘zi qatnashgan. O‘r so‘zining tepalik, balandlik ma’nosi ham bor.

Saratov – sariq tog‘

Saratov – Volga bo‘yidagi yirik madaniy, iqtisodiy shahar. 1590-yili qo‘rg‘on sifatida tashkil etilgan.

Shahar nomining kelib chiqishi haqida turli qarashlar bor. Eng keng tarqalgan fikrga ko‘ra, turkiy tillardagi sari tau – sariq tog‘ iborasi shahar nomiga asos bo‘lgan. Qal’a Volganing yuqori qirg‘og‘ida, tog‘lar atrofida qad ko‘targan. Bu tog‘lar atrofdan sariq-kulrang ko‘ringan. Mahalliy xalq uni sari tov deb atagan. Keyinchalik bu nom yon-atrof hududlarga va qal’aga nisbatan ham ishlatila boshlagan.

Boshqa bir fikrga ko‘ra, shahar nomi turkiy tillardagi sar atav – pastlikdagi orol yoki sarik atov – qirg‘iy oroli iboralaridan hosil bo‘lgan.

Toponim tarixini slavyan va eroniy tillarga bog‘lovchilar, turli afsonalarni asos qilib ko‘rsatuvchilar ham bor.

Azov – adoqdagi shahar

Azov – Don daryosi etagidagi shahar. Uning nomi kelib chiqishi bo‘yicha har xil qarashlar bor.

Bir qarashga ko‘ra, oti joylashuviga ko‘ra qo‘yilgan. Shahar nomiga turkiycha azau so‘zi asos bo‘lgan. Turkiy tillarda azaq, azag‘, azau, adaq kabi shakllarda qo‘llangan bu so‘z quyi joy, tugallanish, oxir kabi ma’nolarni ifodalagan. Bugun biz ishlatadigan oyoq, adoq so‘zlari ham ana shu o‘zakka borib taqaladi.

Ba’zi tarixchilarga ko‘ra, taxminan 1067-yili hududni qipchoqlar egallagan va Azov o‘rnidagi qishloqqa Azuvxon (Azoqxon) nomini bergan.

Keyinchalik shaharga yaqin dengiz ham shunday nomlangan: dastlab sohilga tutash suvlar Azov dengizi deb yuritilgan bo‘lsa, vaqtlar o‘tib butun havza shu nom bilan atala boshlagan.

Tyumen – o‘zimizning “tuman”

Tyumen shahriga 1586-yili asos solingan. Tura daryosi bo‘yida. Aholi soni bo‘yicha Sibirdagi to‘rtinchi yirik shahar.

Bu shahar nomining kelib chiqishi haqida turli qarashlar bor. Keng tarqalgan talqinlardan biriga ko‘ra, u turkiy tillardagi tuman – o‘n ming so‘zidan kelib chiqqan. Mahmud Koshg‘ariy bu so‘zni juda ko‘p va o‘n ming ma’nolarida izohlaydi.

Tuman tarixda o‘n ming kishilik harbiy qismni, o‘n ming va undan ortiq askar yetkazib berish imkoniga ega hududiy birlikni ham ifodalagan. Ba’zilar shahar nomida shu ma’no bor deb hisoblaydi. Lekin buni ma’qullamaydiganlar ko‘p: Sibirda o‘zi hozir ham odam kam bo‘lsa, bu hudud o‘tmishda o‘n ming askar bera olgan bo‘lishi mumkin emas.

Mantiqan asosli variant ham bor: Tyumen shahri pastlikda joylashgan. Sibir tatarlari tilida tuman so‘zi pastlik, uva ma’nosiga ega. Shahar nomi shu so‘zdan olingan. Sibir tatarlari tilidagi bu so‘z hozirgi o‘zbek tilida tuban shakliga ega. Uning bosh ma’nosi – quyi, past degani.

Qirim – xandaqli shahar

Qirim – juda qadim o‘lka. Miloddan oldingi 1-mingyillikda bu yerlarda kimmeriy, tavr va skif qabilalari yashagan. Shu bois antik adabiyotlarda Tavrika, Tavriya, Tavrida kabi nomlar bilan tilga olingan. Bu toponimlar tavr qabilasi nomidan kelib chiqqan. XIII asrda hudud Oltin O‘rda qo‘l ostiga o‘tadi. Shu davrdan e’tiboran Qirim nomi urfga kirgan.

Qirim yarimorolining oti bo‘yicha turfa xil qarashlar bor. Qirim so‘zi qadimda bu hududda yashagan kimmeriy qabilasi nomidan kelib chiqqan degan fikr ham bor. Lekin uning ehtimoli kam. Chunki Qirim nomi ishlatila boshlagan paytda hududda bu qabilalar ham, ulardan nishon ham qolmagan edi.

Eng keng tarqalgan bir talqinga ko‘ra, dastlab qo‘rg‘on, keyinchalik shahar bo‘lgan Qirimning nomi turkiy tillardagi qirim – chuqurlik, jarlik, xandaq so‘zlaridan yuzaga kelgan. Oldin shahar atrofida yirik mudofaa inshooti – xandaq bo‘lgan.

E’tibor bergan bo‘lsangiz, qirim so‘zining talaffuzi o‘zimizning qir so‘zi bilan uyqash. Qir o‘zbekchada yassi tog‘, baland tekislik ma’nosiga ega. Chet, chekka ma’nosidagi qir so‘zi ham bor. Sidirmoq, tarashlamoq, yengil o‘ymoq ma’nosidagi qirmoq so‘zini ham ishlatamiz.

Ba’zilar Qirim nomini mening qirim ma’nosida ham sharhlaydi.

Qirim yarimorolida asli turkiycha bo‘lgan joy nomlari juda ko‘p. Chunki o‘lkani ruslar egallagunga qadar bu yerda asosan turkiy tilli qavmlar yashagan va juda ko‘p yerlarga ular nom bergan.

Qirim so‘zini ruschaga taqlidan Qrim shaklida yozish urfga kirgan. Lekin bu xato. Chunki uning talaffuzi chaqirim so‘zidagi qirim bilan bir xil. Xorijiy joy nomlarini, ayniqsa asli turkiy bo‘lgan toponimlarni o‘zbek tili qoidalariga ko‘ra yozish kerak.

Ural – o‘ralgan joy

Ural – Rossiyadagi geografik hudud. Shu nomdagi tog‘ va daryo, qishloq va shaharchalar bor.

Ural nomining kelib chiqishi haqida turfa xil qarashlar bor. Rus tilining mahalliy tillar bilan aloqasini o‘rgangan mutaxassislar bu so‘z boshqird tiliga mansub degan xulosaga kelgan. Chunki mahalliy xalq va elatlar tilida faqat boshqird tilidagina bu joy nomi shu shaklda ishlatiladi. Xanti, mansi, udmurt, komi kabi xalqlar hududga boshqa nom berganlar.

O‘r so‘zi boshqird tilida eskidan ishlatiladi, u qadimgi turkiy tilga mansub. O‘zbek tilidagi tepalik, balandlik ma’nosidagi o‘r so‘zi ham ayni shu so‘zga borib taqaladi. O‘r-qir, o‘rlamoq, o‘ralamoq, o‘rkach kabi so‘zlar o‘r ildizidan o‘sib chiqqan.

Taniqli geograf olim Eduard Murzayev ruslar Uraltov nomini boshqirdlardan XVI asr o‘rtalarida o‘rganganini yozadi. Shu bois bu nom turkiycha orol yoki o‘ral (o‘ralmoq) nomlariga bog‘lanadi.

O‘ral so‘zi boshqird tilida belbog‘ ma’nosiga ham ega. Boshqirdlarning “O‘ral botir” nomli xalq dostoni ham bor.

Agar ozgina diqqat bilan tinglasangiz, boshqirdchani tushunsa bo‘ladi. Tatarcha, qozoqcha va turkmancha qorishmasiga o‘xshaydi.